Do Heraklionu dotarłem samolotem greckich linii Aegean Airlines, by po tygodniu powrócić do Polski. Po sezonie letnim Kreta nie przeżywa natłoku turystów, można więc bez problemu wynająć pokój w hotelu i mały samochód.

Według tradycji miejscem narodzin El Greca jest miasteczko Fodele. To właśnie stąd do Heraklionu przybyła z synem Dominicosem chrześcijańska rodzina Teotokopoulosów, co potwierdza XVI-wieczny dokument. Historycy wyciągnęli wniosek, że urodził się właśnie w Fodele.

Fodele dzisiaj

Nadmorską autostradą wyruszyłem na zachód, w kierunku miasteczka Rethymnon, mijając popularny na północnym wybrzeżu Krety kurort Agia Pelagia (Św. Pelagia), by na 27 km od Heraklionu z autostrady biegnącej zboczem pasma gór Stroúmpoulas ujrzeć piaszczystą plażę i zjazd do miasta.

Stare Fodele, które wzbudziło moje zainteresowanie, jest oddalone od plaży kilka kilometrów w kierunku południowym, w górę rzeki Pantomantris. Droga biegnie wąwozem wśród gajów cytrynowych i pomarańczowych. Samo miasteczko, liczące dziś około 500 mieszkańców, wydaje się nieco senne, ale i pełne zieleni: rozłożystych platanów i eukaliptusów, pod którymi w słoneczne dni, a takich jest tu wiele, odpoczywają turyści i mieszkańcy. Stare domy zdobią kolorowe kwiaty. W sklepach sprzedaje się te same produkty: ręcznie haftowane obrusy, ręczniki i pościel. Nie brakuje barów, tawern i restauracji ściśniętych w wąskich uliczkach, z których prawie połowa nawiązuje w nazwie do El Greca.

W centrum miasta na skromnym deptaku stoi rozłożysty platan, który - według informacji zamieszczonej na tabliczce - liczy ponad 1000 lat. Ocienia on kamienny cokół oraz tablicę pamiątkową z wygrawerowaną twarzą malarza i z tekstem: „Wydział Historyczny Uniwersytetu Valladolid, w samym sercu Kastylii, wznosi ten pomnik wyrzeźbiony w kamieniu z Toledo, dla uczczenia w Fodele pamięci nieśmiertelnej sławy malarza Domenikosa Theotokopoulosa. Lipiec 1934”. Tablica została ufundowana przez zespół profesorów z Uniwersytetu w Valladolid w Hiszpanii. Był to pierwszy pomnik poświęcony malarzowi. Dlaczego wznieśli go Hiszpanie, dlaczego dopiero w 1934 r., 320 lat po śmierci artysty?

Sztuka i modlitwa

Ze względu na talent rodzice wysłali Domenikosa do szkoły pisania ikon do klasztornej szkoły. Mnichem nie został, ale to, czego się nauczył, tj. malowania bizantyńskich ikon i modlitwy, pozwoliło mu zarabiać na chleb. Uzupełniał też ilustracjami i dekorował manuskrypty. Interesował się sztuką Zachodu, którą poznawał oglądając obrazy artystów renesansu lub ich kopie przywożone w tym czasie z Wenecji, stolicy republiki, której Kreta była częścią składową. Jako 25-letni mężczyzna wyjechał do Wenecji (prawdopodobnie w 1566 r.), gdzie m.in. w warsztacie Tycjana poznawał techniki malarskie renesansu i baroku. Próbował tworzyć sam, ale pola do popisu nie pozostawiała mu konkurencja renomowanych artystów weneckich. W 1576 r. wyjechał więc do Toledo w Hiszpanii, gdzie osiadł na stałe. Dopiero, w kraju św. Teresy z Avilla i św. Jana od Krzyża doceniono jego dzieła i mistyczną duchowość bijącą z jego obrazów z charakterystycznych wydłużonymi postaciami oraz śmiałym wykorzystaniem światła i koloru.

W Muzeum El Greco

Zainteresowanie Hiszpanów miejscem narodzin El Greca było szokiem dla mieszkańców Krety. Zaczęli, choć bardzo ospale, interesować się jego życiem i twórczością. Owocem poszukiwań dzieł Teotokopoulosa były dwa mało znaczące obrazy, które zamieszczono w Muzeum Historycznym Krety. W 1964 r., 30 lat po rewelacji przywiezionej przez Hiszpanów, na tym samym placu postawiono pomnik malarza z racji obchodów 350 rocznicy jego śmierci. Popiersie artysty wykonał grecki rzeźbiarz Apartis. W 1982 r. ustalono na podstawie dokumentów miejsce na wzgórzu Archontiko, oddalone około 1 km na zachód od centrum Fodele, na którym stał dom Teotokopoulosów. Zrekonstruowano go po 16 latach budowy, a w 1998 r. uroczyście otwarto w nim „Muzeum El Greco”. Jest ono czynne codziennie (z wyjątkiem poniedziałku) od 1 kwietnia do 31 października, od 9.00 do 17.00. Nie ma tam oryginalnych dzieł artysty, za to kopie prac i dokumentów związanych z El Greco gustownie zostały wyeksponowane. Odtworzono też w szczegółach jego pracownię.

Bizantyjskie freski

Co inspirowało głęboką religijność El Greca i jego twórczość pełną uduchowionego wdzięku, którego niewątpliwym potwierdzeniem jest „Ekstaza św. Franciszka”? Szukając odpowiedzi, znalazłem starą, XIV-wieczną kaplicę Panagia (pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny) usytuowaną nieopodal muzeum. Według tradycji to tutaj rodziły się religijne uczucia przyszłego artysty. Na ścianach kaplicy i we wnętrzach kopuł zachowały się do dziś duże fragmenty średniowiecznych fresków bizantyńskich. To z nich na zwiedzającego patrzą uduchowione oczy świętych postaci, tak jak patrzyły kiedyś na zachwycającego się nimi młodzieńca.

W Fodele jest też drugi stary kościół, a w nim klasztor Agios Panteleimon (św. Pantelejmona lub Pantaleona), do którego z centrum można spacerkiem dotrzeć drogą wysadzoną cyprysami i cytrusami w kilkanaście minut, kierując się na południe. Został zbudowany w ostatnim okresie okupacji weneckiej, bo Kreta nie miała szczęścia do wolności. Odbierali ją sobie na przemian Wenecjanie, Grecy i Turcy. Bizantyński klasztor był oazą wolności. Wprawdzie widnieje na nim niebiesko-biała flaga Grecji, ale wyżej powiewa żółta, z bizantyńskim dwugłowym orłem, symbolem wolności. Budowla nosi ślady poważnych zniszczeń, mimo to imponuje tradycyjną architekturą monastyru. Młody mnich oprowadza turystów i opowiada o Teotokopoulosie, który przychodził tutaj do szkoły klasztornej, aby modlić się i poznawać warsztat ikonografa.

Dziękuję do dziś Bogu za to, że mogłem odwiedzić te miejsca i za cały Rok El Greca. Był on niezwykle ważny dla naszego regionu i dla Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach, gdzie obejrzeć można jedyny w Polsce obraz autorstwa Domenicosa Teotokopoulosa.