Podrzymskie cmentarzysko

Na lewym brzegu Tybru, wzdłuż starożytnej via Ostiense, znajdowało się duże cmentarzysko. Obszar ten, często zalewany wiosną przez wezbraną rzekę, nie był zamieszkany. Wśród rzędów nagrobków, mniej więcej dwa kilometry za murami Aureliana, około 67 roku pochowano ciało Apostoła Narodów, św. Pawła. 

Archeolodzy potwierdzają przekaz tradycji

29 czerwca 2009 r., podczas ekumenicznej liturgii zamykającej Rok św. Pawła, papież Benedykt XVI ogłosił wyniki kanonicznej ekshumacji grobu Apostoła Narodów. Czternastu ekspertów, nieznających pochodzenia badanych fragmentów kości, stwierdziło, że należały one do człowieka, który żył między I a II wiekiem naszej ery. „Wydaje się zatem, że potwierdzona została jednoznaczna i niepodważalna tradycja iż są to szczątki ciała apostoła Pawła. Wszystko to napełnia nas głębokim wzruszeniem” – dodał wówczas papież.

Pierwsze mauzoleum

Nad grobem Pawła wkrótce powstało niewielkie mauzoleum. Miało ono kształt płyty o szerokości około trzech metrów, umieszczonej na cokole, w którym znajdował się otwór chroniony kratą, znalezioną pod głównym ołtarzem bazyliki św. Pawła za murami. Szczątki św. Pawła wraz ze szczątkami św. Piotra zostały przeniesione w 258 r. do miejsca czczonego do dziś jako Memoria Apostolorum przy via Appia, do katakumb św. Sebastiana, a na swoje pierwotne miejsce powróciły dopiero za papieża Sylwestra I, po edykcie mediolańskim. Najstarsza wzmianka o nagrobku nad grobem Pawła pochodzi od kapłana Gajusza około 200 roku i jest cytowana przez Euzebiusza w jego „Historia kościelna”. 

Cesarz Konstantyn i jego synowie

Takie były początki słynnej rzymskiej bazyliki św. Pawła. Liber Pontificalis przypisuje jej budowę samemu cesarzowi Konstantynowi. Jednak według archeologów bardziej prawdopodobne jest, że została zbudowana przez jego synów, Konstantyna II i Konstancjusza, w latach 337–340. Wydaje się, że pierwsza budowla miała odwrotną orientację niż dzisiejsza monumentalna świątynia – była zwrócona w kierunku via Ostiense, a wielkością przypominała raczej kaplicę lub mały kościół.

Wzmożony napływ pielgrzymów 

Zaledwie czterdzieści lat później trzej cesarze (Walentynian II, Teodozjusz i Arkadiusz) zasłużyli się budową monumentalnej bazyliki, która nie ustępowała pod żadnym względem bazylice św. Piotra. Słynny dekret o budowie bazyliki cesarze wysłali do prefekta Rzymu Sallustiusza. Oświadczają w nim, że ze względu na długą tradycję tego miejsca i rosnącą liczbę wiernych, którzy do niego pielgrzymują, zamierzają ozdobić i powiększyć bazylikę św. Pawła. Projekt trzech cesarzy, realizowany w latach 384-386, dał początek budowie ostatniej z wielkich rzymskich bazylik nad grobami męczenników. Należy on do okresu, w którym Kościół umacniał się jako Kościół rzymski. Apostoł Paweł, jako szerzyciel wiary wśród pogan, był w tym czasie ważnym patronem całego Kościoła.

Pożar w 1823 r.

Na początku V wieku pojawił się pierwszy opis bazyliki: mowa w nim o drewnianych, złoconych sufitach, marmurowych kolumnach, czterech kolumnadach oddzielających nawy bazyliki oraz mozaikowej dekoracji z motywami roślinnymi. Jej wczesnośredniowieczny charakter zachował się w niemal nienaruszonej formie aż do 1823 roku. Pożar, który wówczas strawił bazylikę w znacznej części, nie stał się jednak – zgodnie z ówczesnymi zwyczajami – impulsem do renowacji, lecz do niemal całkowitej przebudowy bazyliki w duchu puryzmu. Zachowano wymiary i wygląd bazyliki z IV wieku, imponujący wygląd pozostał, ale jak przy każdej nieostrożnej próbie pozbycia się tradycji, efekt jest zimny i akademicki.

Leon Wielki – pierwszy odnowiciel Bazyliki św. Pawła

Wygląd pierwotnej budowli zachował się w wielu rysunkach i opisach. Jego rekonstrukcje są więc bardzo wiarygodne. Pierwsze duże prace renowacyjne podjął już w 441 roku papież Leon I – post ignem divinum – jak pisze Liber Pontificalis – czyli po pożarze lub być może po trzęsieniu ziemi. Oprócz naprawy zawalonych konstrukcji konieczna była wówczas całkowita odnowa wystroju bazyliki. Z tego okresu pochodzi typologiczny cykl mozaik z scenami ze Starego i Nowego Testamentu. W oryginalnej formie pielgrzymi mogli go oglądać aż do końca XIII wieku. Wtedy cykl został odnowiony przez słynnego malarza gotyckiego Pietro Cavallini. Dobrze zachowane fragmenty włączył do swojej pracy i dokładnie zachował ikonograficzny zamysł, jaki nadali cyklowi artyści i teolodzy z V wieku. 

Średniowieczna zabudowa

Jak papież Leon IV po najeździe Saracenów w 846 roku ufortyfikował wzgórze watykańskie, tak w 877 roku Jan VIII kazał zbudować wokół Bazyliki św. Pawła za murami twierdzę, nazwaną jego imieniem Johannipolis. Oprócz samej bazyliki chroniła ona również mieszkania dla ubogich i pielgrzymów (pauperibus habitacula), które przy bazylice kazał zbudować papież Symmachus (498-514). Od 2013 roku część wykopalisk tego średniowiecznego zaplecza bazyliki, do którego należał również klasztor św. Szczepana dla kobiet i św. Cezarego dla mężczyzn, oraz dwukilometrowa kolumnada (porticus), która służyła pielgrzymom przybywającym od bramy Ostyjskiej, jest dostępna dla zwiedzających. Są to ślady czasów i miejsc, po których stąpali nasi przodkowie w wierze, a które przeżywały rozkwit w czasach pobytu Cyryla i Metodego w Rzymie.

Brązowe wrota z XI w.

W 1967 roku przed zamurowaną Świętą Bramą odsłonięto brązowe wrota, które przed pożarem bazyliki zamykały główne wejście. Z łacińskich i greckich inskrypcji można wywnioskować, że powstały one w 1070 roku w Konstantynopolu z ręki artysty Teodora, na zamówienie Pantaleona, konsula z południowowłoskiego Amalfi.

Portrety Papieży, już od czasów Leona Wielkiego

Zwiedzając bazylikę nie sposób nie zauważyć cyklu portretów papieży nad arkadami między nawami świątyni. Dzisiejszy cykl jest rekonstrukcją słynnego cyklu rozpoczętego już w V wieku przez papieża Leona Wielkiego, kontynuowanego pod koniec XIII wieku przez Cavalliniego, a w ostatniej fazie przez papieża Benedykta XIV przed jubileuszowym rokiem 1750. Z oryginalnej serii zachowało się tylko 40 portretów, które obecnie znajdują się w muzeum bazyliki. Dzisiejsze mozaiki, które zastąpiły pierwotny cykl fresków, powstawały od końca lat 40. XIX wieku z inicjatywy papieża Piusa IX.

Ślady sztuki gotyckiej

Mozaiki na łuku triumfalnym i w absydzie bazyliki nawiązują wprawdzie do ikonografii średniowiecznej dekoracji, ale w znacznym stopniu są jej rekonstrukcją z XIX wieku. W stosunkowo dobrym stanie zachował się gotycki baldachim rzeźbiarza Arnolfa Di Cambio z 1285 roku. Rzeźby św. Piotra, Pawła, ucznia Pawła Tymoteusza i św. Benedykta należą do najlepszych przykładów rzeźbiarstwa gotyckiego w Rzymie. 

Do najcenniejszych dzieł zachowanych w bazylice należy marmurowy świecznik do paschału, datowany na około 1200 r., którego autorami są Nicola d'Angelo i Pietro Vassalletto, członkowie dwóch najważniejszych rodzin marmurowców swoich czasów.

Krzyż św. Brygidy i pierwszych jezuitów

Kolejne świadectwa dawnych czasów można znaleźć w dzisiejszej kaplicy Najświętszego Sakramentu w lewym transepcie bazyliki. Na głównym ołtarzu znajduje się gotycki drewniany krzyż, uważany za dzieło szkoły sieneńskiej z około 1300 roku. Tradycja głosi, że właśnie przed nim św. Brygida Szwedzka miała swoje objawienia. Z krzyżem tym wiąże się jeszcze jedno ważne wydarzenie. 22 kwietnia 1541 r. św. Ignacy Loyola wraz z sześcioma współbraćmi wyruszył w pielgrzymkę do siedmiu rzymskich bazylik i właśnie przed tym krzyżem, u św. Pawła za Murami, złożyli uroczyste śluby, które oznaczały początek oficjalnej działalności Towarzystwa Jezusowego.