Poniedziałkowe uroczystości rozpoczęły się rano na terenie byłego obozu Auschwitz I od złożenia przez Prezydenta RP i Ocalałych wieńców przed Ścianą Śmierci. 

- Obozy takie, jak Auschwitz zostały zbudowane po to, żeby realizować zagładę narodu żydowskiego. Taki był zbrodniczy plan Hitlera, plan nazistowskich Niemców, by dokonać ich zagłady. Upamiętniamy tych wszystkich, którzy zostali pomordowani w czasie Holokaustu, także ponad 3 miliony obywateli polskich, narodowości żydowskiej, którzy zostali w czasie II wojny światowej zabici – powiedział Prezydent Andrzej Duda.

- My Polacy, na których ziemi okupowanej przez hitlerowców, Niemcy zbudowali ten obóz zagłady, jesteśmy dziś strażnikami pamięci. Kontynuujemy tę misję, którą kiedyś przyjął na siebie dobrowolnie w czasie II wojny światowej rotmistrz Pilecki, który kiedyś dał się tu zamknąć po to, by dać świadectwo, by stworzyć ruch oporu, żeby uciec jako żywy dowód tego, co tu się dzieje, żeby zanieść to świadectwo aliantom zachodnim, żeby zaświadczyć, co robią na okupowanych przez siebie ziemiach z podbitymi narodami hitlerowscy Niemcy – dodał Prezydent RP.

Jak podkreślił Prezydent, „jako spadkobiercy rotmistrza Pileckiego sprawujemy pieczę nad tymi miejscami”. - Polska o te miejsca dba po to, by pamięć nie zginęła, by nie zagasła, by pamiętano i by przez tę pamięć nigdy więcej świat nie pozwolił na to, by doszło tak dramatycznej katastrofy ludzkości– podkreślił Andrzej Duda.

Główne obchody 80. rocznicy wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz odbywają się w godzinach południowych, w specjalnym namiocie, który stanął nad bramą do byłego obozu Auschwitz II-Birkenau. Główne wystąpienia podczas uroczystości wygłoszą Ocalali. Hołd Ofiarom oddadzą również szefowie delegacji państwowych. W obchodach na terenie Miejsca Pamięci Auschwitz weźmie udział około 3 tysięcy osób. Obecnych jest około 50 Ocalałych.

W rocznicowych wydarzeniach uczestniczy m.in. kilkadziesiąt oficjalnych delegacji państwowych. Polskę reprezentują prezydent Andrzej Duda z małżonką Agatą Kornhauser-Dudą oraz premier Donald Tusk. Samorząd Województwa Małopolskiego reprezentuje marszałek Łukasz Smółka.

- W obecności Ocalałych, w 80. rocznicę wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz, oddajemy dziś hołd Ofiarom. Pamięć jest naszym obowiązkiem i przestrogą dla przyszłych pokoleń. Przesłanie dla świata płynące z Miejsca Pamięci Auschwitz, apel do ludzkich sumień, wołanie o pokój, pozostaje niezmiennie aktualne. Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau powinien odwiedzić każdy. To osobiste doświadczenie jest ważnym elementem kształtowania postaw i edukacji - mówi marszałek Łukasz Smółka.

- Edukacja jest fundamentem naszej przyszłości. Dlatego tak ważna jest też m.in. działalność i rozwój Małopolskiej Uczelni Państwowej im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu. W misję upamiętnienia i edukacji zaangażowane są na Ziemi Oświęcimskiej również instytucje związane z samorządem regionu, Muzeum Pamięci Mieszkańców Ziemi Oświęcimskiej oraz utworzone niedawno Centrum Historii i Kultury Romów w Oświęcimiu - dodaje marszałek Łukasz Smółka.

27 stycznia obchodzona jest również rocznica wyzwolenia miasta Oświęcim. Uroczystość główna oswobodzenia miasta Oświęcim, z udziałem mieszkańców, władz samorządowych, przedstawicieli firm, instytucji i organizacji oraz międzynarodowych delegacji, odbywała się przed Grobem Nieznanego Żołnierza na Placu Kościuszki w Oświęcimiu.

Symbol obchodów

Do momentu wyzwolenia ok. 7 tys. więźniów przebywających na terenie obozu przez żołnierzy Armii Czerwonej, niemieccy okupanci zamordowali w Auschwitz ok. 1,1 mln osób, głównie Żydów, a także Polaków, Romów, sowieckich jeńców wojennych oraz ludzi innych narodowości.

Jednym z symboli obchodów 80. rocznicy wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz był wagon towarowy, który stanął bezpośrednio przed bramą główną obozu. Od 2009 r. wagon ten stoi na środku rampy w byłym obozie Birkenau, w miejscu, w którym lekarze SS przeprowadzali selekcje deportowanych Żydów, kierując większość z nich na śmierć w komorach gazowych. - W takich towarowych wagonach niemieccy naziści przywozili tu ludzi. Takie wagony łączyły getta i kryjówki z Miejscem Śmierci - mówił w 2009 r. dr Piotr M.A. Cywiński, dyrektor Muzeum Auschwitz.

Wyzwolenie KL Auschwitz

W przeciwieństwie do chaosu, który cechował ewakuację i likwidację niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych w ostatnich tygodniach istnienia Trzeciej Rzeszy, ewakuacja i likwidacja KL Auschwitz-Birkenau była w ogólnym zarysie akcją przeprowadzoną zgodnie z ustalonymi z góry planami przez stosunkowo sprawnie działający jeszcze aparat SS. W wyniku tej akcji władze nazistowskie zdołały ewakuować i wykorzystać dla potrzeb niemieckiej gospodarki wojennej około 100 000 więźniów jako niewolniczą siłę roboczą oraz sporą ilość nagromadzonego w obozie mienia. W obozie macierzystym Auschwitz I oraz obozach Auschwitz II-Birkenau i Monowitz doczekało wyzwolenia około 7000 więźniów - informuje Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Ewakuacja obozu

Od sierpnia 1944 roku do połowy stycznia 1945 roku ewakuowano z KL Auschwitz około 65 000 więźniów i więźniarek, wśród nich niemal wszystkich przebywających w obozie Polaków, Rosjan i Czechów (ok. 15 000 osób). Zatrudniono ich w głębi Trzeciej Rzeszy w różnych zakładach przemysłowych. W drugiej połowie 1944 r. władze SS przystąpiły także do zacierania śladów i niszczenia dowodów zbrodni popełnionych w Auschwitz. 

We wrześniu, październiku i listopadzie 1944 roku zgładzono część więźniów Żydów z tzw. Sonderkommando, zmuszanych do obsługi krematoriów i komór gazowych, którzy byli bezpośrednimi świadkami eksterminacji. 7 października 1944 roku, przy próbie likwidacji kolejnych, wybuchł bunt, w wyniku którego zginęło w walce lub zostało zamordowanych ponad 450 więźniów. 

Likwidacja obozu

W połowie stycznia 1945 roku Niemcy rozpoczęli ostateczną likwidację obozu. Od 17 do 21 stycznia 1945 roku wyprowadzono z KL Auschwitz i jego podobozów około 56 000 więźniów w pieszych kolumnach ewakuacyjnych, głównie na zachód, przez Górny i Dolny Śląsk.

Główne piesze trasy ewakuacyjne wiodły do Wodzisławia Śląskiego i Gliwic, skąd więźniów wywożono dalej na zachód koleją. Jedna z najdłuższych tras przypadła do przebycia 3200 więźniom z podobozu w Jaworznie. Wiodła ona do KL Gross-Rosen na Dolnym Śląsku, a jej długość wynosiła 250 km. Razem z dorosłymi więźniami wyruszyli w drogę także małoletni więźniowie – dzieci żydowskie i polskie. Na wszystkich trasach esesmańscy konwojenci strzelali zarówno do więźniów usiłujących zbiec, jak i do więźniów nienadążających za współtowarzyszami z powodu wyczerpania fizycznego. Zarówno piesze, jak i kolejowe trasy ewakuacyjne usłane zostały tysiącami zwłok więźniów zastrzelonych oraz zmarłych z wycieńczenia lub przemarznięcia. Tylko na Górnym Śląsku poniosło śmierć około 3000 ewakuowanych więźniów. Ocenia się, że w trakcie całej akcji zginęło co najmniej 9000 więźniów KL Auschwitz, choć ich liczba może nawet sięgać 15 000 – informuje Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Zacieranie śladów zbrodni

20 stycznia 1945 roku wysadzono w powietrze krematoria: II i III, a 26 stycznia – znajdujące się dotąd w stanie pełnej zdatności do użytku krematorium V. 23 stycznia podpalono tzw. Kanadę II, kompleks baraków – magazynów z mieniem pozostałym po ofiarach eksterminacji. W niepewnej sytuacji znalazło się blisko 9000 więźniów, w większości chorych i skrajnie wyczerpanych, pozostawionych w obozie macierzystym (Stammlager, Auschwitz I), Birkenau (Auschwitz II) i podobozach. Nie nadawali się oni do ewakuacji pieszej, więc władze SS dążyły do zgładzenia wszystkich lub niemal wszystkich tych więźniów. Tylko zbieg okoliczności sprawił, że w większości uniknęli oni zagłady. Pomiędzy wymarszem z obozu ostatnich kolumn ewakuacyjnych a nadejściem żołnierzy Armi Czerwonej SS zdążyła wymordować w obozie – m.in. w podobozach: „Fürstengrube” w Wesołej, „Tschechowitz-Vacuum” w Czechowicach i „Blechhammer” w Blachowni Śląskiej – około 700 więźniów żydowskich – informuje Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Wyzwolenie

27 stycznia 1945 roku do Oświęcimia wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej. Przed południem żołnierze 60. Armii Pierwszego Frontu Ukraińskiego pojawili się we wschodnim rejonie Oświęcimia, na terenie podobozu Monowitz. Obóz macierzysty Auschwitz I oraz obóz Auschwitz II-Birkenau wyzwolili około godz. 15, przy czym przy pierwszym z nich napotkali opór cofających się oddziałów niemieckich. Więźniowie witali żołnierzy sowieckich jak autentycznych wyzwolicieli, ci zaś przekraczali bramy obozowe w pełni świadomi historycznej doniosłości wypełnionego zadania. Paradoks tkwił wszakże w tym, że żołnierze będący formalnie przedstawicielami totalitaryzmu stalinowskiego przynieśli wolność więźniom totalitaryzmu hitlerowskiego. W walkach o wyzwolenie poległo ponad 230 żołnierzy sowieckich, w tym dowódca 472. pułku piechoty, podpułkownik Semen Lwowicz Biezprozwannyj; 66 spośród nich zginęło w walce w strefie przyobozowej.  W obozie macierzystym, Birkenau i Monowitz doczekało wyzwolenia około 7000 więźniów. Około 500 więźniów żołnierze sowieccy wyzwolili przed 27 stycznia 1945 roku i wkrótce potem w podobozach: Starej Kuźni, Blachowni Śląskiej, Świętochłowicach, Wesołej, Libiążu, Jawiszowicach i w Jaworznie. W obozie macierzystym i w Birkenau żołnierze sowieccy zastali około 600 zwłok więźniów zastrzelonych przez esesmanów w trakcie wycofywania się z KL Auschwitz oraz zmarłych w tym czasie z wycieńczenia. Nie były to jedyne ślady zbrodni, na jakie się tam natknęli – przypomina Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Auschwitz jest dla świata symbolem Zagłady i okrucieństw II wojny światowej. W 2005 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych uchwaliła dzień 27 stycznia Międzynarodowym Dniem Pamięci o Ofiarach Holokaustu.