NAZEWNICTWO I KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA

Dożynki to chyba najpopularniejsze określenie, jednak możemy się też spotkać z obżynkami, okrężnym, ograbkiem lub wyżynkami...

Opisując je kilkoma słowami: jest to święto dla uczczenia zebranych plonów. Ma przede wszystkim charakter dziękczynny za szczęśliwie zebrane plony, jakie z Bożą pomocą i opieką udało się zebrać rolnikom. Oprócz religijnego charakteru, wyraźnie przebija się aspekt wyrażanej radości, możliwości odpoczynku i zabawy.

HISTORIA DOŻYNEK

Dożynki wywodzą się od słowiańskiego święta plonów, odbywało się ono w równonoc jesienną 23 września. Było poświęcone bogom Perunowi i Dziażbogowi Swarożycowi.
Zwyczaj kultywowali zarówno Słowianie, jak i plemiona bałtyckie. W zależności od regionu spotykał się z różnymi nazwami. Na początku chodziło o czczenie roślin i drzew, w późniejszym okresie powiązano go z rolnictwem.
Po przyjęciu chrześcijaństwa, ta jak i inne tradycje pogańskie, zwyczaj ten znalazł swe odzwierciedlenie w świętach chrześcijańskich.

DOŻYNKI DAWNIEJ

ŻNIWA

Kiedyś bardzo ważna była kwestia samych żniw. Dawniej brała w nich udział cała wieś.

Na polu na zdobnej serwecie był położony chleb, dzięki temu żyto miało stać się „chlebne”, zabieg ten zwał się „zażynkiem”. Występowała osoba gospodarza żniw. Ten rozpoczynał, pozdrawiając uczestników żniw słowami „Szczęść Boże”, a następnie częstował trunkiem.  Żniwa rozpoczynano w sobotę, gdyż uważano ten dzień za szczególnie poświęcony Matce Boskiej. Początkowe kłosy po ścięciu tworzyły krzyż, ułożony na polu. W niektórych regionach pierwszy ze snopków zanoszono do domu, miał on pod krzyżem domowym oczekiwać na zwiezienie zbiorów.
Kłosy ścinano kosami i sierpami. Pierwszy mężczyzna wśród koszących to przewodnik, zaś pierwsza żnąca (sierpem) to postatnica.

Ostatnie z kłosów mogły pozostać na polu bądź ścinane były w uroczystej atmosferze na koniec żniw. W podobnej atmosferze przenoszono je do domów, a w kolejnym sezonie ziarna z nich zebrane służyć miały do zasiewu.
Na kłosy mówiono także m.in. baba, pępek.

Nazwa „baba” odnosi się do demona zbożowego, zgodnie z tradycją dotyczącą żniw, baba, a właściwie ostatnia garść zboża, kryła w sobie pewną magię. Miała być to jednak moc pozytywna, jeżeli można to tak nazwać.
W południowych regionach Polski, młode dziewczyny dostępujące zaszczytu ścięcia ostatnich kłosów, miały spodziewać się szczęścia zarówno w kwestii plonów, jak i życia osobistego, więc właściwie na polu finansowym i miłosnym. Było zatem, o co walczyć.

Zdarzało się, że snop z owego zboża układano w postać baby, nakładano mu strój oraz wieziono następnie do gospodarza, u którego były żniwa. Jeśli utworzono zaś dziada, w akompaniamencie krzyków wrzucano go do stodoły.

Z kolei na Mazowszu występowała nazwa „przepiórka”, odnosiła się ona do zboża, które pozostawiono na polu właśnie dla przepiórek, które to były ukochanymi ptakami chłopów.

Gdy już udało się zwieźć plony, wiadomo jak zazwyczaj po pracy, nadszedł czas na relaks. Rozpoczynały się zabawy dożynkowe. Co je łączyło pomimo różnorodności? To, że w każdej wsi pojawiał się wieniec dożynkowy. Stanowił on symbol tegorocznych zbiorów i wieńczył całoroczny trud pracy w polu. Pieczę nad nim sprawował gospodarz dożynek, któremu był składany.

WIENIEC

Do tworzenia wieńca używano żyta i pszenicy, często tworzono dwa wieńce. Pszenica miała mieć magiczną moc, była też wyrazem wdzięczności za okazaną łaskę i obdarowanie dobrymi plonami. Natomiast żyto powiązano ze światem duchów. Kolejnym elementem wchodzącym w skład wieńca były gałązki leszczyny, wedle tradycji miały być one symbolem obfitości i błogosławieństwa Boga. Pod gałązkami tej rośliny zgodnie z legendą, Józef i Maryja uciekający z Dzieciątkiem do Egiptu, mieli znaleźć schronienie.
Leszczyna budziła pozytywne skojarzenia, dlatego kojarzono ją ze spokojem i szczęściem. Ponadto w wieńcu znaleźć się mogły: kwiaty, orzechy, mirt, jabłka, bukszpan, wstążki, jarzębina. Wieńczyło go np. piernikowe serce, to z kolei miało przywoływać na myśli bogactwo lasów, pasiek.

BEZ BOGA ANI DO PROGA

Jak już wspomniano niezwykle ważne, a właściwie stawiane na pierwszym miejscu były tradycje religijne i podziękowanie Bogu. Przygotowany wcześniej wieniec składano w kościele przed ołtarzem, gdy Msza Święta  się skończyła, a wieniec został poświęcony, mężczyźni i kobiety wychodzili z wieńcem przy akompaniamencie pieśni dożynkowych. Na przykład takiej:

Otwieraj, panie, szeroko wrota,
niesiem ci wieniec z samego złota.
Plon niesiemy, plon, w gospodarze do.
Otwórzże nam, nasza wielmożna pani,
swe pokoje, pokoje,
a położymy ci, wielmożna pani,
nasz wianek na stole.

Po posileniu się np. pierogami, czy plackami i spożyciu alkoholu rozpoczynano zabawę. Tańczono, śpiewano, szczególnie używano przyśpiewek dożynkowych. Pod koniec XIX wieku rozpoczęto organizowanie dożynek chłopskich, wzorem były opisane powyżej dożynki dworskie. Dopiero w okresie międzywojennym pojawiały się dożynki gminne, powiatowe, wiejskie. Dożynki ogólnopaństwowe zostały zorganizowane pierwszy raz w 1927 roku. W latach 80-tych XX wieku pojawił się zwyczaj dzielenia się chlebem dożynkowym, wypieczonym z ostatnich zbiorów. W okresie PRL-u dożynki miały charakter propagandowo-polityczny.

DOŻYNKI PREZYDENCKIE

Pierwsze Dożynki Prezydenckie odbyły się w Spale w 1927 roku, honorowym patronatem objął je prezydent Ignacy Mościcki. Ostatnie przed wybuchem drugiej wojny światowej miały miejsce w 1938 r.

W 2000 r. nawiązano do tej tradycji, wówczas prezydentem był Aleksander Kwaśniewski.

Później dożynki w Spale świętowali prezydenci:  Lech Kaczyński, Bronisław Komorowski i obecnie Andrzej Duda.

Najważniejszy moment wydarzenia to Msza Święta w Kaplicy Polowej Armii Krajowej.
Po Mszy Świętej na scenie dożynkowej odbywa się część oficjalna.  Na terenie Centralnego Ośrodka Sportu w Spale, gdzie tradycyjnie odbywają się dożynki, znajduje się aleja twórców ludowych. Również każdy region Polski ma miejsca dla swoich przedstawicieli i stoiska.
 

DOŻYNKI, A ŚWIĘTO 15 SIERPNIA

Przypadające na 15 sierpnia święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zwane również świętem Matki Boskiej Zielnej powiązane jest dzisiaj z dożynkami. Częstokroć właśnie w tym dniu w niektórych regionach odbywa się święto plonów.

Na początku jednak dożynki były całkowicie odrębnym świętem. W przeciwieństwie do Matki Boskiej Zielnej, raczej świętem o charakterze świeckim.

DOŻYNKI DZISIAJ

Obecnie charakter dożynek jest nieco inny. Oczywiście aspekt zabawy pozostał zachowany. Organizuje się koncerty,  festyny, poczęstunki, konkursy zabawy. Jednakże przede wszystkim nacisk kładzie się na fakt, że wykonaliśmy swoją pracę, należycie wypełniliśmy obowiązek, spełniliśmy oczekiwania. Dzisiaj dożynki traktuje się jako święto parafii, gminy. W sanktuariach związanych ze szczególnym kultem Matki Boskiej odbywają się wielkie uroczystości dożynkowe.

Współcześnie dożynki  łączą charakter ludowy i religijny. Powiązane są z kultem maryjnym, Maryja patronuje wielu etapom cyklu wegetacyjnego roślin: Dzień Zwiastowania Pańskiego (25 marca), Nawiedzenie Najświętszej Marii Panny (31 maja), Święto Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia), Matki Boskiej Siewnej (8 września). Po wojnie wrócił zwyczaj dożynek parafialnych, a także organizowanie pielgrzymek po żniwach, do miejsc kultu, szczególnie kultu maryjnego.
Na Jasnej Górze organizuje się najbardziej uroczyste i największe dożynki na terenie naszego kraju. Tłumnie uczestniczą w nich delegacje rolników z całej Polski i pielgrzymi. Przedstawiciele rolników przybywają z wieńcami i chlebami przygotowanymi z ostatnich zbiorów.

MAŁOPOLSKIE DOŻYNKI WOJEWÓDZKIE,

W tym roku województwo małopolskie dożynki świętować będzie w Bobowej, 27 sierpnia. To już XIX Dożynki Województwa Małopolskiego. Uroczystość stanowi okazję do podziękowania za tegoroczne płody ziemi, a także możliwość przybliżenia ludowych obyczajów.

Zgodnie z tradycją rozpoczyna je wspólna modlitwa w intencji rolników i plonów. Msza Święta odbędzie się o 12:00 w Kościele Parafialnym pw. Wszystkich Świętych w Bobowej, pod przewodnictwem biskupa tarnowskiego Andrzeja Jeża.

Po uroczystej Mszy Świętej zgromadzeni przejdą na Rynek, tam odbędzie się część oficjalna. Ogłoszone zostaną wyniki „Konkursu Wieńców Dożynkowych” oraz konkursu Niezwykła Małopolska Wieś 2017.

Choć mamy obecnie różne rodzaje dożynek, a one same zmieniały się na przestrzeni lat,  wciąż przemawiają przezeń wspólne, wydaje się najważniejsze elementy: kult Maryjny i dziękczynienie Bogu, a także prośby do Jezusa o dalsze łaski w kolejnym roku.