Po trzech wiekach prześladowań chrześcijaństwa na terenach Ziemi Świętej, na polecenie matki cesarza rzymskiego Konstantyna, św. Heleny, rozpoczęto poszukiwania krzyża, na którym umarł Chrystus. Krzyż odnaleziono 13 lub 14 września roku 320, 326 lub 330. Na pamiątkę tego wydarzenia Konstantyn wzniósł na Golgocie w Jerozolimie dwie bazyliki: Krzyża i Zmartwychwstania.

13 września 335 r. odbyło się uroczyste poświęcenie i przekazanie miejscowemu biskupowi obydwu bazylik a dzień później wystawiono relikwie Krzyża na widok publiczny. Upamiętnianie rocznicy pierwszej adoracji Krzyża przerodziło się w święto obchodzone pierwotnie w kościołach, które posiadały relikwie, a później rozciągnięto je na cały Kościół Powszechny.

Krzyż odbierał wielką cześć. W IV w. podzielono go na drobne relikwie i rozesłano do okolicznych kościołów. Największą część drzewa Krzyża świętego posiada obecnie kościół św. Guduli w Brukseli. W Polsce mieli ten przywilej dominikanie w Lublinie, aż do kradzieży w roku 1991, chociaż nadal w kościele tym znajdują się dwa inne relikwiarze Krzyża świętego. Najsłynniejszym polskim miejscem kultu Krzyża świętego jest kościół na Łysej Górze pod Kielcami – od tej relikwii pochodzi nazwa „Góry Świętokrzyskie”.