Nie można w pełni zrozumieć Papieża bez poznania jego fascynacji poezją, dramatem, teatrem

Edycja dzieł literackich i teatralnych Karola Wojtyły – Jana Pawła II uzasadniona jest przekonaniem, że nie można w pełni zrozumieć osoby Papieża bez wniknięcia w ten fragment jego biografii, który dotyczy fascynacji poezją, dramatem, teatrem. Stąd potrzeba sięgnięcia do źródeł: rękopisów i  maszynopisów, kościelnych i prywatnych archiwów, i przeprowadzenia analizy porównawczej zachowanych materiałów.

Literatura, teatr – te sfery twórczości były bliskie Wojtyle od czasów wadowickiego gimnazjum. O młodzieńczych utworach, wierszach i dramatach wiedzieli tylko najbliżsi przyjaciele. Tekstów tych Wojtyła nie publikował, krążyły w odpisach adresowanych do przyjaciół. Wybór Wojtyły na papieża 16 października 1978 roku sprawił, że wszystko, co dotyczyło jego dotychczasowego życia, wzbudziło wielkie zainteresowanie. W świat poszła wiadomość, że Jan Paweł II był w przeszłości aktorem, poetą i dramaturgiem. Wydawnictwo Znak zwróciło się do Ojca Świętego o zgodę na wydanie jego wierszy, dramatów i artykułów na tematy teatralne. Z Watykanu przyszła wyraźna sugestia, ażeby selekcją utworów oraz układem zbiorowego wydania zajęli się Marek Skwarnicki i Jerzy Turowicz. Skwarnicki wielokrotnie podkreślał, że w 1978 roku „jedynym życzeniem szczegółowym autora było to, by publikować wyłącznie utwory i teksty uprzednio ogłoszone drukiem”. Prace nad przygotowaniem zaplanowanej przez Znak edycji Poezji i dramatów rozpoczęły się zimą 1978/1979. Wypracowaną przez Skwarnickiego i Turowicza koncepcję tomu Poezji i dramatów Skwarnicki przedstawił Janowi Pawłowi II w czerwcu 1979 roku. Propozycje Skwarnickiego i Turowicza zostały zaakceptowane. Poezje i dramaty ukazały się w 1979 roku w nakładzie dwunastu tysięcy egzemplarzy, który dość szybko został wyczerpany; pojawiły się dodruki, a później następne wydania.

Kolejne edycje utworów literackich Wojtyły sprawiły, iż w kręgu badaczy jego twórczości pojawiły się sugestie o konieczności przygotowania krytycznego wydania tekstów literackich Papieża, sięgnięcia do źródeł, czyli zachowanych rękopisów i maszynopisów, przechowywanych w różnych miejscach, często w prywatnych zbiorach. Uświadamiano sobie coraz bardziej, że istnieją poważne różnice pomiędzy poszczególnymi wersjami tekstów. Dostrzeżono wówczas także znaczenie korespondencji Wojtyły, związanej z jego fascynacjami literackimi i teatralnymi.

Pierwsze rozmowy dotyczące projektu wydania krytycznego dzieł literackich Karola Wojtyły – Jana Pawła II rozpoczęły się w 2005 roku, parę miesięcy po śmierci Papieża

W maju 2015 roku kardynał Stanisław Dziwisz, ówczesny metropolita krakowski, powołał Komitet Naukowy Krytycznego Wydania Dzieł Literackich Karola Wojtyły – Jana Pawła II, na którego czele stanął prof. Jacek Popiel z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Realizację tej wspólnej inicjatywy powierzono Instytutowi Dialogu Międzykulturowego im. Jana Pawła II w Krakowie i Centrum Myśli Jana Pawła II Instytutcji Kultury m. st. Warszawy.

Już na pierwszym spotkaniu zespołu redakcyjnego podjęto decyzję, że w pierwszym tomie znajdą się juwenilia – utwory z lat 1938–1946, w tomie drugim „poezje dojrzałe”, a w tomie trzecim dramaty napisane po 1946 roku i  ewentualne uzupełnienia. Zespół redakcyjny ma bowiem nadzieję, że ukazanie się pierwszych dwóch tomów zachęci potencjalnych posiadaczy nieznanych utworów Wojtyły do przekazania ich wydawcom.

Tom pierwszy poezji i dramatów Karola Wojtyły obejmuje utwory, które powstały w okresie od 1938 do 1946 roku

Za datę graniczną pierwszego tomu uznano rok 1946 – moment przyjęcia przez Karola Wojtyłę święceń kapłańskich.

Pierwszą część tomu wypełnia cykl wierszy zatytułowany: Psałterz Dawidów (Księga Słowiańska). Utwory te powstały w latach 1938–1939.

W drugiej części tomu umieszczono [Poezje jesienne], wiersze pochodzące najpewniej z 1939 roku, a w następnej napisane w czasie drugiej wojny światowej dramaty: Hiob.

Drama ze Starego Testamentu i Jeremiasz. Drama narodowe we trzech działach (oba z 1940 roku), oraz pierwsze wersje dramatu zainspirowanego postacią brata Alberta Chmielowskiego [Przyjaciel naszego Boga], napisane przypuszczalnie po 1941 roku. Najprawdopodobniej w czasie okupacji powstał poemat pt. Pieśń o Bogu ukrytym.

Po raz pierwszy publikowany jest utwór zaczynający się od słów: „Ciągle jestem na tym samym brzegu”

To niezwykle interesujące, nie tylko literackie świadectwo, prawdziwe odkrycie edytorskie. Trudno odpowiedzieć na pytanie, w którym roku ten tekst znalazł się w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie i dlaczego po wpisaniu do katalogu nie został opublikowany. Nie wspominają o nim Turowicz i Skwarnicki, najprawdopodobniej utworu nie znali. Odczytanie rękopisu autorskiego, zapisanego obustronnie ołówkiem na bardzo pożółkłych pięciu kartkach, było dla edytorów prawdziwym wyzwaniem. Nie znamy daty powstania utworu, niektóre przywołane w tekście realia pozwalają wysnuć hipotezę, że Wojtyła napisał go prawdopodobnie pomiędzy lutym 1941 (datą śmierci ojca) a październikiem 1942, kiedy rozpoczął naukę w Seminarium Duchownym Archidiecezji Krakowskiej.

Listy

W pierwszym tomie umieszczono również listy Karola Wojtyły do Mieczysława Kotlarczyka z okresu wojny i okupacji, które są nie tylko bezcennym źródłem informacji o ówczesnych wydarzeniach z życia przyszłego papieża, ale i jednym z najważniejszych dokumentów dotyczących jego wczesnej twórczości literackiej.

Co do wszystkich wymienionych dotąd utworów nie ma żadnych wątpliwości, że wyszły spod pióra Wojtyły. W Aneksie po wielu analizach zdecydowano się opublikować utwory niepotwierdzonego autorstwa: Mousike [2],
Mściciele, Proletariat, Przełom, które powstały prawdopodobnie w okresie od jesieni 1939 do zimy 1940/1941, oraz Dialog w ciemności.

Wiersze

Wiersze zawarte w Psałterzu Dawidów są świadectwem literackich i ideowych fascynacji młodego Wojtyły, wyraźnie pozostającego pod wpływem kultury antyku, renesansu, romantyzmu i Wyspiańskiego.

Dramaty

Dramaty z tego okresu są z jednej strony świadectwem dogłębnej lektury Biblii, zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu, z drugiej zaś w niezwykle wyrazisty sposób ukazują, jak Wojtyła poprzez odwołania do postaci Dawida, Hioba, Jeremiasza próbował zrozumieć dramat ówczesnych lat, czasów wojny i okupacji. Tak zresztą te teksty odbierali przyjaciele, którym przedstawiał swe utwory. Juliusz Kydryński, wspominając wieczory, podczas których Wojtyła czytał Hioba i Jeremiasza, zanotował, że te dramaty biblijno-historyczne, „pisane językiem hieratycznym, nie wolnym od tradycji młodopolskiej”, przejmowały ich wówczas „głównie siłą zawartego w nich przesłania: wiarą w odzyskanie wolności, w umiejętność znoszenia cierpień, w ostateczne wybawienie”. „Trwała przecież wojna – wyjaśniał – codziennie ryzykowaliśmy życie”.

Wczesna twórczość literacka Karola Wojtyły jest cennym świadectwem dokonujących się w nim przemian, które doprowadziły do podjęcia ostatecznej decyzji o porzuceniu studiów polonistycznych oraz kariery aktorskiej i wyborze kapłaństwa

Gdy mowa o młodzieńczej twórczości Wojtyły, trzeba mocno jeszcze raz podkreślić, że zaledwie jeden z zachowanych tekstów – Pieśń o Bogu ukrytym – został (anonimowo) przez Autora opublikowany. Są to więc utwory, które z woli Autora nie trafiły do oficjalnego obiegu czytelniczego i w nim nie funkcjonowały. Dyskusje wydawnicze z Janem Pawłem II, które toczyły się w 1979 roku – według dostępnej wiedzy – dotyczyły tylko zgody na druk i potwierdzenia autorstwa tekstów, co do których Skwarnicki, Turowicz, Okoń mieli wątpliwości. Zachowane świadectwa tamtej dyskusji (listy, relacje ustne) nie pozwalają na stwierdzenie, że Jan Paweł II rozstrzygał, która wersja utworu powinna być wydrukowana. Możemy tu tylko mówić o wariantach utworów – pisanych ręcznie, przepisywanych na maszynie przez samego Autora (?) bądź inne osoby, maszynopisach z odręcznymi poprawkami Autora i poprawkami innych osób, autorskich ręcznych odpisach (być może także z  maszynopisów) przesyłanych do przyjaciół z prośbą o przeczytanie i ocenę. Skoro Autor nie zdecydował się na druk tych utworów, to trudno którąś z wersji uznać za tekst zaakceptowany przez niego do druku. Nie ma wątpliwości, że ukazanie wariantów poszczególnych tekstów (tam gdzie aktualnie jest to możliwe) wzbogaca naszą wiedzę nie tylko o dynamice literackiej twórczości Karola Wojtyły, ale i o nim.

Autor Brata naszego Boga nigdy nie traktował poezji, dramatu, aktorstwa jako drogi osobistej kariery. Niewątpliwie i w Wadowicach, i w Krakowie marzył, żeby być poetą, dramaturgiem, aktorem.

Marzył o tych sferach twórczości głównie dlatego, że pozwalały mu zbliżyć się do tajemnicy istnienia, tajemnicy człowieka, tajemnicy Boga

W owym młodzieńczym okresie doświadczenie płynące z obcowania z dziełem sztuki, literatury czy teatru było drogą poznania, drogą poszukiwania wartości, dla których warto żyć.

W dniu 26 marca 2019 r. zapraszamy na godz. 11:00 do Domu Arcybiskupów Krakowskich przy ul. Franciszkańskiej 3 w Krakowie na konferencję prasową w związku z premierą książki “Karol Wojtyła – dzieła literackie i teatralne”, w której udział wezmą:

metropolita krakowski abp Marek Jędraszewski

kard. Stanisław Dziwisz

prof. Jacek Popiel

ks. prof. Jan Machniak

Henryk Woźniakowski

Podczas spotkania fragmenty utworów przeczyta Jerzy Trela, a konferencję poprowadzi Marek Zając.