Podstawowe zasady gry w shogi przedstawia Mariusz Stanaszek – sędzia szachowy FIDE i popularyzator gry w Krakowie:

Partia shōgów  rozgrywana jest na jednobarwnej szachownicy o wymiarach 9 X 9, a każdy z zawodników na początku partii, o ile nie jest to gra z handicapem, ma 20 figur.

Figury mają kształt pięciokąta, są płaskie, ponieważ w trakcie gry po promocji są odwracane i w odróżnieniu od szachów jednakowego koloru. Oznaczenie figury jest namalowane (lub wyrzeźbione) na powierzchni i są ustawiane nieparzystym kątem do przeciwnika, więc nie ma żadnego problemu z odróżnieniem figur własnych od figur przeciwnika.

Na komplet figur każdego gracza składają się:

król (ō)                                              -          王lub玉

wieża (hissha)                                     -          飛車(na diagramie 車)

goniec (kakugyō)                                 -          角行 (na diagramie 角)

dwóch złotych generałów (kinshō)         -          金将(na diagramie金)

dwóch srebrnych generałów (ginshō)     -          銀将 (na diagramie銀)

dwa skoczki (keima)                            -          桂馬 (na diagramie桂)

dwie lance (kyōshai)                            -          香車 (na diagramie香)

dziewięć pionków (fuhyō)                     -          歩兵 (na diagramie 歩).

Poszczególne pola szachownicy określają współrzędne kolumn (oznaczanych cyframi arabskimi od 1 do 9) i linii (oznaczanych cyframi chińskimi  一(1), 二 (2), 三 (3), 四 (4), 五 (5), 六 (6), 七 (7), 八 (8),  九(9), poczynając od prawego górnego rogu: pole 1一 i kończąc na lewym dolnym rogu: pole 9 九 .

Chociaż figury graczy są tego samego koloru, tradycyjnie przyjmuje się że zaczynają czarne (sente 先手) którego figury ustawione są na liniach 七, 八 i九, a po nim grają białe (gote 後手) którego figury ustawione są na liniach 一, 二 i 三.

Linie na których znajdują się figury w pozycji wyjściowej, odpowiednio: 七,  八, 九 i一, 二,  三  wyznaczają są dla przeciwnika strefę promocji.

Tak więc na początku partii szachownica wygląda tak:

W skład pełnego kompletu sprzętu do gry wchodzi jeszcze komadai (podstawka na zbite figury, której rolę może spełniać niewielka deseczka, wieczko pudełka na figury, a w ostateczności nawet można się bez niej obejść) oraz zegar szachowy (mechaniczny lub lepiej  elektroniczny), chociaż można grać i bez pomiaru czasu.

Celem gry jest zamatowanie króla przeciwnika, czyli tak samo jak w szachach zaatakowanie go w taki sposób że nie może on odejść, ani się zasłonić, ani też nie można zbić atakującej figury przeciwnika.

Zasady poruszania się figur nie są skomplikowane:

Król porusza się o jedno pole w każdym kierunku.

Wieża porusza się jak wieża szachowa po liniach i kolumnach.

Goniec porusza się po przekątnych, przy czym należy zwrócić uwagę że wobec jednokolorowej szachownicy bezprzedmiotowe jest pojęcie czarnopolowy lub białopolowy.

Złoty generał porusza się o jedno pole z wyjątkiem do tyłu na skos.

Srebrny generał porusza się o jedno pole z wyjątkiem w bok i do tyłu,

Skoczek porusza się podobnie jak skoczek szachowy, dwa pola do przodu i w bok i nie może się cofać.

Lanca porusza się do przodu o dopuszczalną liczbę pół i nie może się cofać.

Pionek porusza się do przodu o jedno pole.

Obowiązuje generalna zasada, zgodnie z którą na jednym polu może znajdować się tylko jedna figura.

Bicie polega tak jak w szachach, na postawieniu swojej figury na polu, na którym znajdowała się zbita figura przeciwnika i odłożenie jej na komadai, względnie obok szachownicy, przy czym zbite figury muszą być cały czas widoczne dla przeciwnika.

Nie można postawić swojej figury na polu, na którym stoi już nasza figura, jak też nie można przeskakiwać wieżą lub gońcem przez inne figury.

Nie można również wykonać posunięcia królem na pole atakowane przez przeciwnika.

Charakterystyczną cechą shōgów, odróżniającą od szachów, jest możliwość wstawiania zbitych figur przeciwnika do gry jako własne i z tego względu są one odkładane na bok i cały czas winny być widoczne dla przeciwnika.

Zawodnik może wykonać posunięcie swoją figurą, która jest już na szachownicy albo w ramach swego ruchu wstawić na szachownicę figurę wcześniej zbitą przeciwnikowi.

Ograniczenie przy wstawianiu figur obejmuje trzy zasady:

- nie można wstawić pionka w kolumnie na której już jeden stoi,

- nie można wstawić pionka jeśli powstaje wskutek tego pozycja matowa,

- wstawiona figura musi mieć możliwość wykonania posunięcia, a więc nie można wstawić pionka lub lancy na ostatnie pole, ani skoczka na ostatnie lub przedostatnie pole.

Wstawianie zbitych figur sprawia, że w grze bierze udział przez cały czas komplet figur, bowiem nawet zbite mogą być wstawiane. Dlatego w shōgach nie ma teorii końcówek, a przynajmniej ma ona zupełnie inny charakter.

Tak jak i w szachach figura może być promowana po osiągnięciu strefy promocji (trzy ostatnie linie w obozie przeciwnika), przy czym promocja nie jest obowiązkowa, za wyjątkiem gdy figura nie mogłaby wykonać już posunięcia, tzn. gdy pionek lub lanca osiągną ostatnią linię, a skoczek przedostatnią lub  ostatnią linię promocja jest obowiązkowa i automatyczna. Promocja figury wstawionej może nastąpić również po wykonaniu przez nią posunięcia w strefie promocji, wejścia w strefę  promocji lub wyjścia z niej jeżeli została wstawiona w strefę promocji, ale tylko bezpośrednio po wykonaniu takiego posunięcia. Promowaną figurę odwraca się, bowiem na swej drugiej stronie ma ona oznaczenie figury po promocji.

Po promocji pionek, skoczek, lanca, oraz srebrny generał zmieniają się w złotego generała. Wieża po promocji może poruszać się dodatkowo o jedno pole na skos, a goniec po promocji dodatkowo o jedno pole w bok, do przodu lub do tyłu. Król i złoty generał nie podlegają promocji.

Należy przypomnieć, że pionek po promocji staje się złotym generałem, więc można wstawić w kolumnie w której się znajduje nowego pionka.

Po zapoznaniu się z szachownicą i regułami poruszania się figur można przystąpić do gry.

Jak wspomniałem, w shōgach nie ma teorii gry końcowej, bowiem do końca w grze pozostają wszystkie figury, ale bardzo popularnym i niezbędnym elementem treningu w shōgach jest rozwiązywanie zadań tsume, tj. pozycji w której po serii szachów dochodzi do mata. Zadania  te o różnej skali trudności i ilości posunięć, od najprostszych - mat w jednym posunięciu do mat w jedenastu a nawet więcej posunięciach.

W shōgach o wiele częściej niż w szachach decyduje nie przewaga materialna,  ale to który z graczy wcześniej ustawi pozycję hisshi – forsownego mata. Niejednokrotnie w ostatnim etapie gry poświęca się materiał, aby uzyskać przewagę tempa dla zbudowania takiej pozycji, ale gdy mimo dużych ofiar król przeciwnika znajdzie drogę ucieczki, to nie pozostaje nic innego jak poddać partię.

Z tego też względu partie shōgów mają zwykle zmienny charakter i w związku z tym należy przestrzegać podstawowej zasady równowagi (balansu) między atakiem i obroną. Zbudowanie silnej obrony i oddanie aktywności przeciwnikowi jest równie niewskazane jak przystąpienie do ataku bez zapewnienia swojemu królowi należytej ochrony.

Zasady gry w shōgi stanowiące zbiór wskazówek jak grać, można podzielić na zasady o charakterze generalnym, niejednokrotnie w  formie przysłów, zasady budowania zamków (kakoi) czyli układu figur chroniących króla, zasady strategiczne oraz reguły wykonywania posunięć (tesuji).

Jeśli chcecie Państwo przejść od teorii do praktyki, to zapraszamy do wydrukowania powyższego przewodnika i obserwacji Mistrzostw Europy w Shogi w dn. 12-15 lipca br. w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha” lub od września na zajęcia szachowe shogi w Centrum Sportu i Kultury „Sidzina" w Krakowie. Więcej informacji można znaleźć na stronie: www.shogi.pl .