Jan Paweł II
LIST APOSTOLSKI MOTU PROPRIO
O naturze teologicznej i prawnej Konferencji Episkopatów

I. Wprowadzenie

1. Pan Jezus ustanowił apostołów «jako kolegium, czyli jako stały zespół, na czele którego postawił wybranego spośród nich Piotra»2. Apostołowie nie zostali wybrani i posłani przez Jezusa niezależnie od siebie, ale jako grupa Dwunastu, co podkreśla wielokrotnie stosowane w Ewangeliach wyrażenie «jeden z Dwunastu»3. Wszystkim razem Chrystus powierza misję głoszenia Królestwa Bożego4 i rozsyła ich nie osobno, ale po dwóch5. Podczas ostatniej wieczerzy Jezus modli się do Ojca o jedność apostołów i tych, którzy dzięki ich słowu uwierzą w Niego6. W okresie między zmartwychwstaniem a wniebowstąpieniem Pan nasz potwierdza przyznanie Piotrowi najwyższego urzędu pasterskiego7 i powierza apostołom tę samą misję, którą otrzymał od Ojca8.

Wraz ze zstąpieniem Ducha Świętego w dniu Pięćdziesiątnicy kolegium apostolskie objawia nową żywotność, która pochodzi do Pocieszyciela. Piotr «stanął (...) razem z Jedenastoma»9, przemawiał do tłumów i ochrzcił wielką liczbę wierzących; pierwsza wspólnota trwa w nauce apostołów10 i u nich znajduje rozwiązanie problemów duszpasterskich11; do apostołów pozostałych w Jerozolimie zwraca się Paweł, aby utrwalić więzi komunii z nimi i upewnić się, że «nie biegnie na próżno»12. Świadomość przynależności do jednego niepodzielnego ciała ujawnia się także wówczas, gdy powstaje problem, czy chrześcijanie wywodzący się z pogaństwa są zobowiązani przestrzegać przynajmniej niektórych przepisów Starego Prawa. Wspólnota antiocheńska postanawia wówczas, że «Paweł i Barnaba, i jeszcze kilku spośród nich uda się w sprawie tego sporu do Jerozolimy, do Apostołów i starszych»13. Aby rozwiązać ten problem, apostołowie i starsi spotykają się, naradzają, zastanawiają pod przewodnictwem Piotra i na koniec orzekają: «Postanowiliśmy bowiem, Duch Święty i my, nie nakładać na was żadnego ciężaru oprócz tego, co konieczne»14.

2. Misja zbawienia, którą Chrystus powierzył apostołom, będzie trwać aż do końca świata15. Aby misja ta została wypełniona zgodnie z wolą Chrystusa, sami apostołowie «zatroszczyli się o to, by ustanowić swych następców. (...) Biskupi z ustanowienia Bożego stali się następcami apostołów jako pasterze Kościoła»16. Apostołowie bowiem, aby wypełniać posługę pasterską, «ubogaceni zostali przez Chrystusa specjalnym wylaniem Ducha Świętego zstępującego na nich17, sami zaś przekazali dar duchowy pomocnikom swoim przez włożenie na nich rąk18; dar ten przekazany został aż do nas w sakrze biskupiej»19.

«Jak z ustanowienia Pańskiego święty Piotr i reszta Apostołów stanowią jedno Kolegium apostolskie, w podobny sposób Biskup Rzymski, następca Piotra, i biskupi, następcy Apostołów, pozostają we wzajemnej łączności»20. Tak więc wszyscy biskupi razem otrzymali od Chrystusa misję głoszenia Ewangelii wszędzie na świecie i dlatego są zobowiązani troszczyć się o cały Kościół, natomiast dla wypełnienia misji powierzonej im przez Pana winni współpracować ze sobą nawzajem i z Następcą Piotra21, w którym ustanowiona została «trwała i widzialna zasada i fundament jedności i wspólnoty»22. Z kolei poszczególni biskupi są zasadą i fundamentem jedności w swoich Kościołach partykularnych23.

3. Nie podważając ustanowionej przez Boga władzy, jaką biskup sprawuje w Kościele partykularnym, i kierując się świadomością przynależności do niepodzielnego ciała, biskupi w różnych okresach dziejów Kościoła posługiwali się w swojej misji narzędziami, instytucjami lub środkami łączności, takimi jak: współpraca duszpasterska, konsultacje, wzajemna pomoc itp., które ukazują ich komunię oraz troskę o wszystkie Kościoły, a zarazem przedłużają istnienie samego kolegium apostołów.

Już w pierwszych wiekach szczególnie wymownym i charakterystycznym znakiem tej komunii stały się sobory; należy wśród nich wymienić nie tylko sobory powszechne, z których pierwszy odbył się w Nicei w 325 r., ale także synody partykularne, zarówno plenarne, jak prowincjalne, często sprawowane w całym Kościele już od II w.24.

Ta praktyka synodów partykularnych utrzymała się przez całe średniowiecze. Natomiast po Soborze Trydenckim (1545-1563) stały się one stopniowo coraz rzadsze. Niemniej Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r., pragnąc ożywić na nowo tę czcigodną instytucję, zawierał także przepisy dotyczące sprawowania synodów partykularnych. Kan. 281 tego Kodeksu, dotyczący synodu plenarnego, stanowił, że można go było sprawować za przyzwoleniem Ojca Świętego, który miał wyznaczyć swego delegata, aby go zwołał i przewodniczył jego obradom. Tenże Kodeks przewidywał, że synody prowincjalne będą sprawowane przynajmniej raz na dwadzieścia lat25 oraz że przynajmniej raz na pięć lat będą się odbywać konferencje lub zgromadzenia biskupów danej prowincji, którzy winni omawiać wspólnie problemy swoich diecezji i przygotować synod prowincjalny26. Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. również zawiera obszerne prawodawstwo dotyczące synodów partykularnych, zarówno plenarnych, jak i prowincjalnych27.

4. Poczynając od ubiegłego stulecia, równolegle do tradycji synodów partykularnych i w zgodzie z nią w różnych krajach zaczęły powstawać — z przyczyn historycznych, kulturowych i socjologicznych oraz dla szczególnych celów duszpasterskich — Konferencje Episkopatów, które miały umożliwić podejmowanie wspólnych problemów kościelnych oraz poszukiwanie stosownych rozwiązań. Konferencje te w odróżnieniu od synodów zyskały charakter permanentny. Wspomina o nich instrukcja Świętej Kongregacji Biskupów i Zakonników z 24 sierpnia 1899 r., nazywając je jednoznacznie «Konferencjami Episkopatów»28.

Sobór Watykański II w dekrecie Christus Dominus wyraża życzenie, aby czcigodna instytucja synodów partykularnych nabrała nowej mocy (por. n. 36), a ponadto zajmuje się bezpośrednio także kwestią Konferencji Episkopatów, odnotowując ich powstanie w wielu krajach i ustanawiając specjalne zasady w tej dziedzinie (por. n. 37-38). Sobór dostrzegł bowiem przydatność i skuteczność tych instytucji, uznając «za wielce wskazane, by wszędzie w świecie biskupi tego samego narodu lub kraju grupowali się w jeden zespół, zbierając się w określonych terminach, ażeby przez światłą wymianę roztropnych sądów i doświadczeń oraz skoordynowanie planów wytworzyć święte zespolenie sił dla wspólnego dobra Kościołów»29.

5. W 1966 r. papież Paweł VI wydał motu proprio Ecclesiae Sanctae, w którym nakazał utworzenie Konferencji Episkopatów tam, gdzie dotąd nie istniały; Konferencje już istniejące miały opracować swoje statuty; w razie niemożliwości utworzenia Konferencji zainteresowani biskupi mieli się przyłączyć do Konferencji wcześniej powołanych; powstała możliwość tworzenia Konferencji obejmujących wiele krajów lub nawet o charakterze międzynarodowym30. Kilka lat później, w 1973 r., Dyrektorium duszpasterskie dla biskupów przypomniało, że «Konferencja Episkopatu została ustanowiona po to, aby mogła dziś wnosić wieloraki i skuteczny wkład w konkretną realizację ducha kolegialnego. Konferencje są znakomitym narzędziem pozwalającym na umocnienie ducha komunii z Kościołem powszechnym oraz między poszczególnymi Kościołami partykularnymi»31. Na koniec, Kodeks Prawa Kanonicznego promulgowany przeze mnie 25 stycznia 1983 r. wprowadził specjalne przepisy (kan. 447-459), które określają cele i kompetencje Konferencji Episkopatów, a także zasady ich tworzenia, ich skład i sposób funkcjonowania.

Duch kolegialny, który skłania do tworzenia Konferencji Episkopatów i kieruje ich działalnością, pobudza także Konferencje różnych krajów do współpracy, którą postulował już Sobór Watykański II32 i którą reguluje prawodawstwo kanoniczne33.

6. W okresie po Soborze Watykańskim II Konferencje Episkopatów znacznie się rozwinęły i stały się organem szczególnie cenionym przez biskupów danego kraju czy teryterium jako forum wymiany poglądów, wzajemnej konsultacji i współpracy służącej wspólnemu dobru Kościoła: «stały się one w ostatnich latach rzeczywistością konkretną, żywą i owocną we wszystkich częściach świata»34. Ich przydatność wynika stąd, że przyczyniają się one wydatnie do zachowania jedności między biskupami, a tym samym jedności Kościoła, będąc bardzo skutecznym narzędziem umacniania kościelnej komunii. Jednakże ewolucja ich coraz bardziej rozległej działalności stworzyła pewne problemy natury teologicznej i duszpasterskiej, dotyczące zwłaszcza ich relacji z poszczególnymi biskupami diecezjalnymi.

7. Dwadzieścia lat po zamknięciu Soboru Watykańskiego II Nadzwyczajne Zgromadzenie Synodu Biskupów, obradujące w 1985 r., uznało przydatność, a wręcz niezbędność Konferencji Episkopatów w posłudze duszpasterskiej w obecnej sytuacji, ale nie omieszkało też zauważyć, że «gdy idzie o sposób, w jaki działają Konferencje Episkopatów, należy mieć przed oczyma i dobro Kościoła, czyli posługiwanie jedności, i niezbywalną odpowiedzialność każdego poszczególnego biskupa za Kościół powszechny i swój Kościół partykularny»35. Synod wysunął zatem postulat rozszerzenia i pogłębienia studiów nad teologicznym i z kolei także prawnym statusem Konferencji Episkopatów, a zwłaszcza nad problemem ich autorytetu w kwestiach doktrynalnych w świetle punktu 38 soborowego dekretu Christus Dominus oraz kanonów 447 i 753 Kodeksu Prawa Kanonicznego36.

Niniejszy dokument jest między innymi owocem postulowanych wówczas studiów. Nawiązując bezpośrednio do dokumentów Soboru Watykańskiego II, ma on jednoznacznie określić podstawowe zasady teologiczne i prawne dotyczące Konferencji Episkopatów i dokonać niezbędnego ujednolicenia prawodawstwa, aby dopomóc Konferencjom Episkopatów w wypracowaniu praktyki opartej na solidnych podstawach teologicznych i prawnych.

II. Kolegialna jedność biskupów

8. W powszechnej komunii Ludu Bożego, dla której oparciem ma być ustanowiona przez Chrystusa posługa apostolska, kolegialna jedność Episkopatu objawia naturę Kościoła, który będąc na ziemi zasiewem i początkiem Królestwa Bożego, «jest przecież potężnym zalążkiem jedności, nadziei i zbawienia dla całego rodzaju ludzkiego»37. Podobnie jak Kościół jest jeden i powszechny, tak też Episkopat jest jeden i niepodzielny38, obejmuje swoim zasięgiem całą widzialną strukturę Kościoła i wyraża jego bogatą różnorodność. Widzialną zasadą i fundamentem tej jedności jest Biskup Rzymu, głowa Kolegium Biskupów.

Jedność Episkopatu to jeden z konstytutywnych elementów jedności Kościoła39. Istotnie, dzięki Kolegium Biskupów «w całym świecie widoczna jest i zachowana tradycja apostolska»40; zaś wspólny udział w jednej wierze, której depozyt został powierzony ich pieczy, uczestnictwo w tych samych sakramentach, «których należytym i owocnym rozdawnictwem autorytatywnie kierują»41, wierność i posłuszeństwo okazywane im jako pasterzom Kościoła — to istotne składniki kościelnej komunii. Komunia ta, właśnie dlatego że przenika cały Kościół, kształtuje też strukturę Kolegium Biskupów i jest «organiczną rzeczywistością, która wymaga formy prawnej, a równocześnie ożywiona jest duchem miłości»42.

9. Stan biskupi jest w sposób kolegialny, «razem z głową swoją, Biskupem Rzymskim, a nigdy bez niego, podmiotem najwyższej i pełnej władzy nad całym Kościołem»43. Jak powszechnie wiadomo, Sobór Watykański II wykładając tę doktrynę przypomniał zarazem, że Następca Piotra zachowuje nienaruszoną władzę zwierzchnią «nad wszystkim, zarówno Pasterzami, jak wiernymi. Albowiem Biskup Rzymski z racji swego urzędu Zastępcy Chrystusa i Pasterza całego Kościoła, ma pełną, najwyższą i powszechną władzę nad Kościołem i władzę tę zawsze ma prawo wykonywać w sposób nieskrępowany»44.

Najwyższa władza gremium biskupów nad całym Kościołem nie może być przez nich sprawowana inaczej, jak tylko kolegialnie, czy to w sposób uroczysty, gdy są zgromadzeni na Soborze powszechnym, czy też gdy są rozproszeni po świecie, pod warunkiem że Biskup Rzymu wezwie ich do kolegialnego aktu albo przynajmniej go zatwierdzi lub wyrazi dobrowolnie zgodę na ich wspólne działanie. Przez takie wspólne działania biskupi sprawują właściwą sobie władzę dla dobra swoich wiernych i całego Kościoła, przestrzegając wiernie prymatu i przodownictwa Biskupa Rzymu, głowy Kolegium Biskupów, ale nie występują jako jego wikariusze czy delegaci45. Wynika stąd jasno, że są biskupami Kościoła katolickiego, dobrem dla całego Kościoła, i dlatego cieszą się uznaniem i szacunkiem wszystkich wiernych.

10. Tego rodzaju działanie kolegialne nie występuje na płaszczyźnie poszczególnych Kościołów partykularnych oraz ich zrzeszeń utworzonych przez ich biskupów. W każdym poszczególnym Kościele biskup diecezjalny kieruje w imieniu Chrystusa powierzoną sobie owczarnią jako pasterz właściwy, zwyczajny i bezpośredni, a jego działanie ma charakter ściśle indywidualny, nie zaś kolegialny, choć jest ożywiane duchem wspólnotowym. Ponadto, chociaż posiada pełnię sakramentu święceń, nie sprawuje w swoim Kościele władzy najwyższej, która należy do Biskupa Rzymu i do Kolegium Biskupów jako właściwych członków Kościoła powszechnego, istniejących we wnętrzu każdego Kościoła partykularnego, aby mógł on być w pełni Kościołem, to znaczy szczególną obecnością Kościoła powszechnego z wszystkimi jego istotnymi elementami46.

Na płaszczyźnie zrzeszeń Kościołów partykularnych na określonych obszarach geograficznych (krajach, regionach itp.) biskupi stojący na ich czele nie sprawują łącznie swej posługi pasterskiej poprzez akty kolegialne równe aktom Kolegium Biskupów.

11. Aby poprawnie ukazać i lepiej zrozumieć, w jaki sposób kolegialna jedność ujawnia się w łącznym działaniu pasterskim biskupów określonego obszaru geograficznego, warto choćby pokrótce przypomnieć, jaka jest relacja między poszczególnymi biskupami, pełniącymi zwyczajną posługę pasterską, a Kościołem powszechnym. Należy mianowicie pamiętać, że przynależność poszczególnych biskupów do Kolegium Biskupów urzeczywistnia się w odniesieniu do całego Kościoła nie tylko przez wspomniane wyżej akty kolegialne, ale także przez troskę o cały Kościół, która nie wyraża się co prawda w aktach jurysdykcji, ale przyczynia się w wielkiej mierze do dobra Kościoła powszechnego. Wszyscy biskupi winni bowiem umacniać i chronić jedność wiary oraz wspólną dyscyplinę całego Kościoła, rozwijać wszelką działalność wspólną dla całego Kościoła, zabiegając zwłaszcza o to, aby wiara wzrastała i wszystkim ludziom zajaśniało światło pełnej prawdy47. «Zresztą jest to świętą sprawą, że oni, dobrze zarządzając własnym Kościołem jako cząstką Kościoła powszechnego, przyczyniają się skutecznie do dobra całego Mistycznego Ciała, które jest także ciałem Kościołów»48.

Biskupi współtworzą dobro Kościoła powszechnego nie tylko przez dobre sprawowanie munus regendi w swoich Kościołach partykularnych, ale także przez spełnianie funkcji nauczania i uświęcania.

Jest oczywiste, że pojedynczy biskupi jako nauczyciele wiary nie zwracają się do powszechnej wspólnoty wierzących inaczej, jak tylko przez akt całego Kolegium Biskupów. Bowiem tylko wierni powierzeni pasterskiej pieczy danego biskupa winni podporządkować się jego opinii wydanej w imię Chrystusa w sprawach wiary i moralności oraz przyjąć ją z religijną uległością ducha. W istocie, «biskupom nauczającym w łączności z papieżem należy się od wszystkich cześć jako świadkom boskiej i katolickiej prawdy»49; ich nauczanie zaś, jako wiernie przekazujące i wyjaśniające wiarę, którą należy wyznawać i stosować w życiu, przynosi wielką korzyść całemu Kościołowi.

Także pojedynczy biskup jako «szafarz łaski najwyższego kapłaństwa»50, sprawując swoją funkcję uświęcania przyczynia się w wielkiej mierze do realizacji dzieła Kościoła, którym jest wielbienie Boga i uświęcanie ludzi. Jest to dzieło całego Kościoła Chrystusa, który działa w każdej prawomocnej liturgii, sprawowanej w komunii z biskupem i pod jego kierownictwem.

12. Kiedy biskupi na jakimś obszarze sprawują razem pewne funkcje pasterskie dla dobra swoich wiernych, to wspólne spełnianie posługi biskupiej staje się konkretną realizacją ducha kolegialnego (affectus collegialis)51, który jest «duszą współpracy między biskupami na szczeblu regionalnym, krajowym i międzynarodowym»52. Jednakże nie nabiera ono nigdy charakteru kolegialnego właściwego dla aktów stanu biskupiego jako podmiotu najwyższej władzy nad całym Kościołem. Relacja między poszczególnymi biskupami a Kolegium Biskupów jest bowiem całkiem odmienna od ich relacji z instytucjami utworzonymi z myślą o opisanym wyżej wspólnym sprawowaniu pewnych funkcji pasterskich.

Kolegialność aktów gremium biskupiego jest związana z faktem, że «Kościół powszechny nie może być rozumiany jako suma Kościołów lokalnych ani jako federacja Kościołów partykularnych»53. «Nie jest wynikiem ich komunii, ale w swoim istotnym misterium jest rzeczywistością ontologicznie i czasowo uprzednią w stosunku do każdego pojedynczego Kościoła partykularnego»54. Podobnie też nie należy postrzegać Kolegium Biskupów jako «sumy» biskupów kierujących Kościołami partykularnymi ani też jako rezultatu ich komunii, gdyż jest ono — jako istotny element Kościoła powszechnego — rzeczywistością uprzednią wobec urzędu kierowania Kościołem partykularnym55. Władza Kolegium Biskupów nad całym Kościołem nie powstaje jako suma władzy poszczególnych biskupów nad ich Kościołami partykularnymi, ale jest rzeczywistością uprzednią, w której mają udział poszczególni biskupi, nie mogący działać w całym Kościele inaczej jak tylko w sposób kolegialny. Tylko Biskup Rzymu, głowa Kolegium, może sam sprawować najwyższą władzę nad Kościołem. Innymi słowy, «kolegialność biskupia we właściwym i ścisłym sensie jest (...) wyłącznym przywilejem całego Kolegium Biskupów, które jako podmiot teologiczny jest niepodzielne»56. Jest to zgodne z wolą wyrażoną przez Chrystusa57. Tej władzy nie należy jednak rozumieć jako panowania: jej istotnym wymiarem jest służba, gdyż bierze ona początek z Chrystusa, Dobrego Pasterza, który oddaje życie za owce58.

13. Relacja między zrzeszeniami Kościołów partykularnych a poszczególnymi Kościołami, które wchodzą w ich skład, odzwierciedla fakt, że istnieją między nimi więzi wspólnej tradycji życia chrześcijańskiego oraz że są one zakorzenione w ludzkich społecznościach połączonych wspólnym językiem, kulturą i historią. Relacja ta jest wyraźnie odmienna od relacji wzajemnego przenikania się Kościoła powszechnego z Kościołami partykularnymi.

Podobnie też między instytucjami utworzonymi przez biskupów określonego obszaru (kraju, regionu itp.) a poszczególnymi biskupami, którzy wchodzą w ich skład, istnieje relacja, która mimo pewnych podobieństw jest w istocie rzeczy zasadniczo różna od relacji między Kolegium Biskupów a poszczególnymi biskupami. Moc wiążąca aktów posługi biskupiej, sprawowanej wspólnie w łonie Konferencji Episkopatów i w komunii ze Stolicą Apostolską, wypływa z faktu, że to Stolica Apostolska ustanowiła te Konferencje i przyznała im określone uprawnienia, oparte na fundamencie świętej władzy poszczególnych biskupów.

Wspólne sprawowanie niektórych aktów posługi biskupiej pozwala każdemu biskupowi praktycznie okazywać troskę o cały Kościół, której znamiennym wyrazem jest braterska pomoc innym Kościołom partykularnym, zwłaszcza najbliższym i najuboższym59, i która skłania też do połączenia wysiłków i dążeń z innymi biskupami tego samego obszaru geograficznego, z korzyścią dla dobra wspólnego i dla poszczególnych Kościołów60.

III. Konferencje Episkopatów

14. Konferencje Episkopatów są konkretną formą realizacji ducha kolegialnego. Ich precyzyjny opis znajdujemy w Kodeksie Prawa Kanonicznego, dla którego źródłem są zalecenia Soboru Watykańskiego II: «Konferencja Episkopatu, będąca stałą instytucją, jest zebraniem biskupów jakiegoś kraju lub określonego terytorium, wypełniających wspólnie pewne zadania duszpasterskie dla wiernych jej terytorium, w celu pomnożenia dobra udzielanego ludziom przez Kościół, głównie przez odpowiednio przystosowane do bieżących okoliczności czasu i miejsca formy i sposoby apostolatu, z zachowaniem przepisów prawa»61.

15. Występującą w naszej epoce potrzebę połączenia sił poprzez dzielenie się wiedzą i doświadczeniami w łonie Konferencji Episkopatu wyraźnie podkreślił Sobór, stwierdzając, że «biskupi częstokroć nie potrafią spełnić swych zadań odpowiednio i owocnie, jeśli nie będą zacieśniać wciąż i zespalać swej zgodnej współpracy z innymi biskupami»62. Nie sposób sporządzić wyczerpującej listy spraw, które wymagają takiej współpracy, ale jest dla każdego oczywiste, że krzewienie i ochrona wiary i moralności, tłumaczenie ksiąg liturgicznych, budzenie i formacja powołań do kapłaństwa, opracowanie podręczników katechetycznych, troska o rozwój uniwersytetów katolickich i innych instytucji edukacyjnych, dążenie do jedności chrześcijan, relacje z władzami świeckimi, obrona życia ludzkiego, pokoju i praw człowieka (w tym także dążność do zapewnienia im ochrony przez prawodawstwo cywilne), umacnianie sprawiedliwości społecznej, wykorzystanie środków społecznego przekazu itp., to zagadnienia, które wskazują dziś na potrzebę wspólnego działania biskupów.

16. Konferencje Episkopatów mają zwykle charakter narodowy, to znaczy gromadzą biskupów jednego kraju63, jako że więzi wspólnej kultury, tradycji i historii, a zarazem złożone relacje społeczne między obywatelami danego kraju wymagają od członków Episkopatu, pracujących na jego terenie, współpracy daleko ściślejszej niż ta, jaką mogą nakazywać okoliczności życia Kościołów na innych obszarach. Niemniej samo prawodawstwo kanoniczne stwarza perspektywę, w której «można erygować Konferencję Episkopatu dla mniejszego lub większego terytorium, tak aby obejmowała tylko biskupów niektórych Kościołów partykularnych, ustanowionych na określonym terytorium, albo pasterzy Kościołów partykularnych znajdujących się w różnych krajach»64. Wynika stąd, że mogą istnieć Konferencje Episkopatów o innym zasięgu terytorialnym lub też o charakterze międzynarodowym. Ocena okoliczności dotyczących ludzi lub spraw, które każą nadać danej Konferencji mniejszy lub większy zasięg terytorialny, należy wyłącznie do Stolicy Apostolskiej. Jak bowiem wiadomo, «jedynie najwyższa władza kościelna ma prawo, po wysłuchaniu zainteresowanych biskupów, do erygowania Konferencji Episkopatu, znoszenia ich i dokonywania w nich zmian»65.

17. Skoro celem Konferencji Episkopatów jest dążenie do wspólnego dobra Kościołów partykularnych na danym terytorium poprzez współpracę pasterzy, których pieczy zostały one powierzone, każda Konferencja winna zrzeszać wszystkich biskupów diecezjalnych tego obszaru oraz tych, którzy w świetle prawa są z nimi zrównani, a także biskupów koadiutorów, biskupów pomocniczych i innych biskupów tytularnych, spełniających na tym terytorium specjalne zadania powierzone im przez Stolicę Apostolską lub przez samą Konferencję Episkopatu66. Na forum zgromadzeń plenarnych Konferencji Episkopatu biskupom diecezjalnym oraz tym, którzy w świetle prawa są z nimi zrównani, a także biskupom koadiutorom przysługuje prawo udziału w głosowaniu; wynika to z mocy samego prawa, jako że statuty Konferencji nie mogą stanowić inaczej67. Przewodniczący i wiceprzewodniczący Konferencji Episkopatu winni być wybierani wyłącznie spośród członków, którzy są biskupami diecezjalnymi68. O tym, czy biskupi pomocniczy i inni biskupi tytularni, członkowie Konferencji, mają głos decydujący czy tylko głos doradczy, rozstrzyga statut Konferencji69. Należy tu wziąć pod uwagę proporcje liczbowe istniejące między biskupami diecezjalnymi a biskupami pomocniczymi i innymi biskupami tytularnymi, aby ci ostatni, jeśli są w większości, nie stwarzali ograniczeń dla rządów pasterskich biskupów diecezjalnych. Uważa się jednak za wskazane, aby statuty Konferencji Episkopatów przewidywały udział w ich pracach biskupów emerytów z głosem doradczym. Należy zadbać zwłaszcza o to, aby brali oni udział w pracach niektórych komisji studyjnych, gdy poruszają one kwestie, w których dany biskup emeryt jest szczególnie kompetentny. Ze względu na naturę Konferencji Episkopatu jej członek nie może delegować do udziału w obradach kogoś innego.

18. Każda Konferencja Episkopatu ma własny statut, który sama opracowuje. Musi on jednak uzyskać potwierdzenie (recognitio) Stolicy Apostolskiej; w statucie tym «oprócz innych spraw należy określić sposób odbywania zebrań plenarnych, przewidzieć stałą Radę Episkopatu i sekretariat generalny Konferencji, jak również inne urzędy oraz komisje, które zdaniem Konferencji skuteczniej pomogą osiągnąć cel»70. Cele te nakazują jednak unikać biurokratyzacji urzędów i komisji działających w okresach pomiędzy zebraniami plenarnymi. Należy pamiętać o zasadzie, że Konferencja Episkopatu oraz jej komisje i urzędy istnieją po to, aby pomagać biskupom, a nie by ich zastępować.

19. Autorytet Konferencji Episkopatu oraz zakres jej działalności pozostają w ścisłej relacji z władzą i działaniem biskupa diecezjalnego oraz hierarchów zrównanych z nimi. Biskupi «stają w zastępstwie Boga na czele trzody, której są pasterzami, jako nauczyciele, jako kapłani świętego kultu, jako sprawujący rządy duchowe. (...) Z ustanowienia Bożego stali się następcami Apostołów, jako pasterze Kościoła»71 i «kierują powierzonymi sobie poszczególnymi Kościołami jako zastępcy i legaci Chrystusa radami, zachętami i przykładami, ale także mocą swego autorytetu i władzy świętej (...). Władza ta, którą w imieniu Chrystusa osobiście sprawują, jest własna, zwyczajna i bezpośrednia»72. Jej sprawowanie reguluje najwyższa władza Kościoła, co jest konieczną konsekwencją relacji istniejącej między Kościołem powszechnym a Kościołem partykularnym, który istnieje wyłącznie jako cząstka Ludu Bożego, «w którym prawdziwie obecny jest i działa jeden, święty, katolicki i apostolski Kościół»73. Istotnie, «prymat Biskupa Rzymu i Kolegium Biskupów są elementami właściwymi Kościoła powszechnego ’nie wywodzącymi się z partykularności Kościołów’, ale mimo to elementami wewnętrznymi w każdym Kościele partykularnym»74. W ramach tej regulacji sprawowanie świętej władzy przez biskupa może być w pewnej mierze ograniczone ze względu na dobro Kościoła lub wiernych75 i to zastrzeżenie jest sformułowane jednoznacznie w przepisach Kodeksu Prawa Kanonicznego, gdzie czytamy: «Biskupowi diecezjalnemu w powierzonej mu diecezji przysługuje wszelka władza zwyczajna, własna i bezpośrednia, jaka jest wymagana do jego pasterskiego urzędu, z wyłączeniem tych spraw, które na mocy prawa lub dekretu Papieża są zarezerwowane najwyższej lub innej władzy kościelnej»76.

20. W ramach Konferencji Episkopatu biskupi sprawują łącznie posługę biskupią dla dobra wiernych żyjących na obszarze podległym Konferencji; aby jednak posługa ta była prawomocna i wiążąca dla poszczególnych biskupów, niezbędna jest interwencja najwyższej władzy Kościoła, która za pośrednictwem powszechnego prawodawstwa lub specjalnych upoważnień oddaje określone sprawy w kompetencje Konferencji Episkopatu. Biskupi nie mogą samodzielnie — ani pojedynczo, ani jako Konferencja — rezygnować ze swojej świętej władzy na rzecz Konferencji Episkopatu, a tym bardziej żadnej z jej części, czy to rady stałej, jednej z komisji lub nawet samego przewodniczącego. Taką logiką kierują się przepisy kanoniczne dotyczące sprawowania władzy ustawodawczej przez biskupów zgromadzonych na Konferencji Episkopatu: «Konferencja Episkopatu może wydawać dekrety ogólne jedynie w tych sprawach, w których przewiduje to prawo powszechne, albo określa szczególne polecenie Stolicy Apostolskiej, wydane przez nią z własnej inicjatywy lub na prośbę samej Konferencji»77. W innych przypadkach «pozostaje nienaruszona kompetencja poszczególnego biskupa diecezjalnego i ani Konferencja, ani jej przewodniczący nie mogą działać w imieniu wszystkich biskupów, chyba że wszyscy i poszczególni biskupi wyrażają na to zgodę»78.

21. Wspólne sprawowanie posługi biskupiej obejmuje także funkcję doktrynalną. Kodeks Prawa Kanonicznego formułuje podstawową zasadę w tej dziedzinie: «Chociaż biskupi, pozostający we wspólnocie z głową Kolegium i członkami, czy to pojedynczy, czy też zebrani na Konferencjach Episkopatów lub na synodach partykularnych nie posiadają nieomylności w nauczaniu, są jednak w odniesieniu do wiernych powierzonych ich trosce autentycznymi nauczycielami i mistrzami wiary. Temu autentycznemu przepowiadaniu swoich biskupów wierni obowiązani są okazać religijne posłuszeństwo»79. Oprócz tej ogólnej zasady Kodeks zawiera też bardziej konkretne przepisy określające niektóre kompetencje doktrynalne Konferencji Episkopatów, takie jak «wydanie katechizmów dla własnego terytorium, po uprzedniej aprobacie Stolicy Apostolskiej»80 oraz aprobowanie wydań ksiąg Pisma Świętego i ich przekładów81.

Zgodny głos biskupów określonego terytorium, którzy w komunii z Biskupem Rzymu ogłaszają wspólnie katolicką prawdę w dziedzinie wiary lub obyczajów, może skuteczniej przemawiać do ich ludu i ułatwić wiernym przyjęcie ich nauczania z religijnym posłuszeństwem ducha. Wykonując wiernie swą funkcję nauczycielską, biskupi służą słowu Bożemu, któremu jest podporządkowane ich nauczanie, pobożnie się w nie wsłuchują, strzegą go święcie i wiernie je wykładają, tak aby wierni mogli je przyjąć jak najlepiej82. A ponieważ nauka wiary jest wspólnym dobrem całego Kościoła i więzią jego komunii, biskupi zrzeszeni w Konferencji Episkopatu starają się przede wszystkim śledzić Magisterium Kościoła powszechnego i w odpowiedni sposób przekazywać je ludowi, który został im powierzony.

22. Podejmując nowe zagadnienia i dążąc do tego, aby orędzie Chrystusa oświecało ludzkie sumienia i wskazywało im rozwiązania nowych problemów, które są konsekwencją przemian społecznych, biskupi zrzeszeni w Konferencji Episkopatu spełniają wspólnie funkcję nauczycielską, w pełni świadomi, że ich wypowiedzi podlegają pewnym ograniczeniom, nie mają bowiem znamion nauczania powszechnego, choć są oficjalne, autentyczne i ogłaszane w komunii ze Stolicą Apostolską. Winni zatem starać się nie utrudniać posługi nauczycielskiej biskupów na innych obszarach, biorąc pod uwagę fakt, że środki społecznego przekazu mogą nadać wydarzeniom zachodzącym w danym regionie znacznie szerszy rozgłos, czasem wręcz o zasięgu światowym. Przy założeniu, że autentyczne nauczanie biskupów — a więc to, które głoszą mocą autorytetu Chrystusa — musi rodzić się zawsze w komunii z Głową Kolegium i z jego członkami83, jeżeli deklaracje doktrynalne Konferencji Episkopatów zostały przyjęte jednomyślnie, to niewątpliwie mogą zostać opublikowane w imieniu tychże Konferencji, wierni zaś są zobowiązani przyjąć z religijnym posłuszeństwem ducha to autentyczne magisterium swoich biskupów. Jeśli jednak brak takiej jednomyślności, sama tylko większość biskupów danej Konferencji nie może ogłosić ewentualnej deklaracji jako jej autentycznego nauczania, które winni przyjąć wszyscy wierni danego obszaru, chyba że uzyskają potwierdzenie (recognitio) Stolicy Apostolskiej, która jednak nie udzieli jej, jeśli większość ta nie obejmuje przynajmniej dwóch trzecich członków Konferencji mających prawo głosu decydującego. Interwencja Stolicy Apostolskiej ma tu charakter analogiczny do tej, jaka jest wymagana przez prawo kanoniczne, aby Konferencja Episkopatu mogła wydawać dekrety ogólne84. Potwierdzenie (recognitio) Stolicy Apostolskiej ma ponadto gwarantować, że w obliczu nowych zagadnień, jakie pojawiają się w rezultacie szybkich przemian społecznych i kulturowych obecnej epoki, wypowiedzi doktrynalne będą umacniać komunię i nie staną się przeszkodą, ale przygotowaniem dla ewentualnych przyszłych wypowiedzi Magisterium powszechnego.

23. Z samej natury funkcji nauczycielskiej biskupów wynika, że jeśli sprawują ją łącznie jako Konferencja Episkopatu, to powinno to dokonywać się na forum zgromadzenia plenarnego. Instytucje o węższym zasięgu — rada stała, komisja czy inne urzędy — nie są uprawnione do wydawania aktów autentycznego magisterium we własnym imieniu ani w imieniu Konferencji, nawet na jej zlecenie.

24. Konferencje Episkopatu spełniają dziś wiele zadań dla dobra Kościoła. Poprzez coraz szerszą posługę mają wspomagać «niezbywalną odpowiedzialność każdego poszczególnego biskupa za Kościół powszechny i swój Kościół partykularny»85, i oczywiście nie mogą jej utrudniać, działając bezprawnie w jego zastępstwie w sytuacjach, gdy przepisy kanoniczne nie przewidują ograniczenia jego władzy biskupiej na rzecz Konferencji Episkopatu, lub też kontrolując albo ograniczając bezpośrednie kontakty poszczególnych biskupów ze Stolicą Apostolską.

Wyjaśnienia tutaj przedstawione oraz dodatkowe przepisy zamieszczone poniżej odpowiadają postulatom Nadzwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów z 1985 r. i mają wskazać właściwą drogę oraz usprawnić jeszcze bardziej działalność Konferencji Episkopatów, które winny dokonać stosownej rewizji swoich statutów, aby były one zgodne z niniejszymi wyjaśnieniami i przepisami, zgodnie z życzeniem wspomnianego Synodu.

IV. Dodatkowe przepisy dotyczące Konferencji Episkopatów

Art. 1 — Aby deklaracje doktrynalne Konferencji Episkopatu, o jakich mowa w n. 22 niniejszego listu, stanowiły autentyczne magisterium i mogły być opublikowane w imieniu Konferencji, muszą zostać przyjęte jednogłośnie przez biskupów jej członków lub też — po przyjęciu na zebraniu plenarnym przez co najmniej dwie trzecie biskupów należących do Konferencji i mających głos decydujący — uzyskać potwierdzenie (recognitio) Stolicy Apostolskiej.

Art. 2 — Żadna instancja Konferencji Episkopatu, oprócz zebrania plenarnego, nie ma władzy wydawania aktów autentycznego magisterium. Konferencja Episkopatu nie może też udzielić takiej władzy komisjom ani innym urzędom istniejącym w jej ramach.

Art. 3 — W przypadku wypowiedzi innego rodzaju niż te, o których mowa w art. 2, komisja doktrynalna Konferencji Episkopatu musi uzyskać wyraźne upoważnienie od Rady Stałej Konferencji.

Art. 4 — Konferencje Episkopatów winny dokonać rewizji swoich statutów, aby były one zgodne z wyjaśnieniami i przepisami zawartymi w niniejszym dokumencie oraz z Kodeksem Prawa Kanonicznego, a następnie przesłać je Stolicy Apostolskiej do potwierdzenia (recognitio) w myśl kan. 451 KPK.

Aby działalność Konferencji Episkopatów przynosiła coraz obfitsze owoce dobra, z całego serca udzielam im Apostolskiego Błogosławieństwa.

W Rzymie, u św. Piotra, 21 maja 1998 r., w uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego, w dwudziestym roku Pontyfikatu.

Przypisy:

1. Kościoły wschodnie — patriarchaty i arcybiskupstwa większe — są rządzone przez własne Synody Biskupów, wyposażone we władzę ustawodawczą, sądowniczą, a w pewnych przypadkach także administracyjną (por. KKKW, kan. 110 i 152): niniejszy dokument ich nie dotyczy. Pod tym względem nie można bowiem ustanowić analogii między takimi Synodami a Konferencjami Episkopatów. Dokument dotyczy natomiast zgromadzeń ustanowionych w regionach, w których istnieje więcej Kościołów sui iuris oraz regulowanych przez KKKW, kan. 322 i odpowiednie statuty zatwierdzone przez Stolicę Apostolską (por. KKKW, kan. 322, § 4; Konst. apost. Pastor Bonus, art. 58, § 1), w takiej mierze, w jakiej charakter tych zgromadzeń jest zbliżony do Konferencji Episkopatu (por. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 38).

2. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 19; por. Mt 10, 1-4; 16, 18; Mk 3, 13-19; Łk 6, 13; J 21, 15-17.

3. Por. Mt 26, 14; Mk 14, 10. 20. 43; Łk 22, 3. 47; J 6, 72; 20, 24.

4. Por. Mt 10, 5-7; Łk 9, 1-2.

5. Por. Mk 6, 7.

6. Por. J 17, 11. 18. 20-21.

7. Por. J 21, 15-17.

8. Por. J 20, 21; Mt 28, 18-20.

9. Dz 2, 14.

10. Por. Dz 2, 42.

11. Por. Dz 6, 1-6.

12. Por. Ga 2, 1-2. 7-9.

13. Dz 15, 2.

14. Dz 15, 28.

15. Por. Mt 28, 18-20.

16. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 20.

17. Por. Dz 1, 8; 2, 4; J 20, 22-23.

18. Por. 1 Tm 4, 14; 2 Tm 1, 6-7.

19. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 21.

20. Tamże, 22.

21. Por. tamże, 23.

22. Tamże, 18; por. tamże, 22-23; Wstępna nota wyjaśniająca, 2; Sobór Wat. I, Konst. dogm. Pastor aeternus, Prologus: DS 3051.

23. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 23.

24. Na temat niektórych synodów II w. por. Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, V, 16, 10; 23, 2-4; 24, 8: SC 41, s. 49, 66-67, 69. Na początku III w. Tertulian pochwala zwyczaj sprawowania synodów przez Greków (por. De ieiunio, 13, 6: CCL 2, 1272). Listy św. Cypriana z Kartaginy zawierają informacje o licznych synodach afrykańskich i rzymskich, sprawowanych poczynając od drugiego i trzeciego dziesięciolecia III w. (por. Epist. 55, 6; 57; 59, 13, 1; 61; 64; 67; 68, 2, 1; 70; 71, 4, 1; 72; 73, 1-3: Bayard [ed.], Les Belles Lettres, Paris 1961, II, s. 134-135; 154-159; 180; 194-196; 213-216; 227-234; 235; 252-256; 259; 259-262; 262-264). Na temat synodów biskupów w II i III w. por. K. J. Hefele, Histoire des Conciles, I, Adrien le Clere, Paris 1869, s. 77-125.

25. Por. KPK (1917), kan. 283.

26. Por. tamże, kan. 292.

27. Por. kan. 439-446.

28. Sacra Congregatio Episcoporum et Regularium, Instructio «Alcuni Arcivescovi», De collationibus quolibet anno ab Italis Episcopis in variis quae designantur Regionibus habendis (24 sierpnia 1889): Leonis XIII Acta, IX (1890), 184.

29. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 37; por. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 23.

30. Por. Paweł VI, Motu proprio Ecclesiae Sanctae (6 sierpnia 1966), I. Normae ad exsequenda Decreta SS. Concilii Vaticani II «Christus Dominus» et «Presbyterorum Ordinis», 41: AAS 58 (1966), 773-774.

31. Kongregacja ds. Biskupów, Dyrektorium Ecclesiae imago o posłudze duszpasterskiej biskupów (22 lutego 1973), 210: Ench. Vat. 4, 2310-2311.

32. Por. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 38, 5.

33. Por. KPK, kan. 459, § 1. Takiej współpracy sprzyja istotnie działalność takich instytucji jak: Reuniones Internacionales de Conferencias Episcopales, Consejo Episcopal Latinoamericano (C.E.L.AM.), Consilium Conferentiarum Episcopalium Europae, Secretariado Episcopal de América Central y Panamá (S.E.D.A.C.), Commissio Episcopatuum Communitatis Europaeae (COM.E.C.E.), Association des Conférences Episcopales de l’Afrique Centrale (A.C.E.A.C.), Association des Conférences Episcopales de la Region de l’Afrique Centrale (A.C.E.R.A.C.), Symposium of Episcopal Conferences of Africa and Madagascar (S.E.C.A.M.), Inter-Regional Meeting of Bishops of Southern Africa (I.M.B.S.A.), Southern African Catholic Bishops' Conference (S.A.C.B.C.), Conférences Episcopales de l’Afrique de l’Ouest Francophone (C.E.R.A.O.), Association of the Episcopal Conferences of Anglophone West Africa (A.E.C.A.W.A.), Association of Member Episcopal Conferences in Eastern Africa (A.M.E.C.E.A.), Federation of Asian Bishops' Conferences (F.A.B.C.), Federation of Catholics Bishops' Conferences of Oceania (F.C.B.C.O.) (por. Annuario Pontificio 1998, Cittŕ del Vaticano 1998, s. 1112-1115). Instytucje te nie są jednak w ścisłym sensie Konferencjami Episkopatów.

34. Jan Paweł II, przemówienie do Kurii Rzymskiej (28 czerwca 1986), 7 c: AAS 79 (1987), 197.

35. Relacja końcowa, II, C, 5: «L’Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 12*/1985, s. 6.

36. Por. tamże, II, C, 8, b.

37. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 9.

38. Por. Sobór Wat. I, Konst. dogm. Pastor aeternus, Prologus: DS 3051.

39. Por. Kongregacja Nauki Wiary, List Communionis notio (28 maja 1992), 12: AAS 85 (1993), 845-846; «L’Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 10/1992, s. 40.

40. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 20.

41. Tamże, 26.

42. Tamże, Wstępna nota wyjaśniająca, 2.

43. Tamże, 22.

44. Tamże.

45. Por. tamże, 22; Acta Synodalia Sacrosancti Concilii Oecumenici Vaticani II, t. III, cz. VIII, Typis Poliglottis Vaticanis 1976, s. 77, 102.

46. Por. Kongregacja Nauki Wiary, List Communionis notio (28 maja 1992) 13: AAS 85 (1993), 846; «L’Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 10/1992, s. 40.

47. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 23.

48. Tamże.

49. Tamże, 25.

50. Tamże, 26.

51. Por. tamże, 23.

52. Synod Biskupów z 1985 r., Relacja końcowa II, C, 4: «L’Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 12*/1985, s. 6.

53. Jan Paweł II, przemówienie do biskupów Stanów Zjednoczonych Ameryki (16 września 1987), 3: Insegnamenti, X, 3 (1987), 555.

54. Kongregacja Nauki Wiary, List Communionis notio (28 maja 1992) 9: AAS 85 (1993), 843; «L’Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 10/1992, s. 39.

55. Jak zresztą powszechnie wiadomo, jest wielu biskupów, którzy nie stoją na czele Kościoła partykularnego, choć spełniają zadania właściwe biskupom.

56. Jan Paweł II, przemówienie do Kurii Rzymskiej (20 grudnia 1990), 6: AAS 83 (1991), 744; «L’Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 12/1990, s. 20.

57. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 22.

58. Por. J 10, 11.

59. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 23; Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 6.

60. Por. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 36.

61. KPK, kan. 447; por. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 38, 1.

62. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 37.

63. Por. KPK, kan. 448, § 1.

64. Tamże, kan. 448, § 2.

65. Tamże, kan. 449, § 1.

66. Por. tamże, kan. 450, § 1.

67. Por. tamże, kan. 454, § 1.

68. Por. Papieska Komisja ds. Autentycznej Interpretacji Kodeksu Prawa Kanonicznego, Responsum ad propositum dubium, Utrum Episcopus Auxiliaris (23 maja 1988): AAS 81 (1989), 388.

69. Por. KPK, kan. 454, § 2.

70. Tamże, kan. 451.

71. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 20.

72. Tamże, 27.

73. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 11; KPK, kan. 368.

74. Kongregacja Nauki Wiary, List Communionis notio (28 maja 1992) 13: AAS 85 (1993), 846; «L’Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 10/1992, s. 40.

75. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 27.

76. KPK, kan. 381, § 1.

77. Tamże, kan. 455, § 1. Określenie «dekrety ogólne» obejmuje także dekrety wykonawcze, o których mowa w kan. 31-33 KPK; por. Papieska Komisja ds. Autentycznej Interpretacji Kodeksu Prawa Kanonicznego, Responsum ad propositum dubium, Utrum sub locutione (14 maja 1985): AAS 77 (1985), 771.

78. KPK, kan. 455, § 4.

79. Tamże, kan. 753.

80. Tamże, kan. 775, § 2.

81. Por. tamże, kan. 825.

82. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 10.

83. Por. tamże; Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 25; KPK, kan. 753.

84. Por. KPK, kan. 455.

85. Synod Biskupów z 1985 r., Relacja końcowa II, C, 5: L'Osservatore Romano, wyd. polskie n. 12*/1985, s.6.